पलाशः औषधीयः पौधः

पलाशः औषधीयः पौधः

प्रस्तावना

पलाशः इति विख्यातः औषधीयः पौधः प्राचीनकालात् भारतस्य औषधीयग्रन्थेषु प्रमुखस्थानं धारयति। एषः पौधः "किन्शुकः", "धकः", "पारिजातः" इत्यादिभिः नामभिः अपि प्रचलितः अस्ति। संस्कृते पलाशं "अग्निकुसुम" इत्यपि उच्यते, यतः अस्य पुष्पाणि ज्वलनशीलान्यिव दीप्यमानानि सन्ति। आयुर्वेदे, सिद्धचिकित्सायां, यूनानीचिकित्सायां च अस्य प्रयोगः शारीरिकं मानसिकं च स्वास्थ्यं संरक्षितुं क्रियते। पलाशः केवलं औषधीयगुणैः न प्रसिद्धः, अपि तु एषः पर्यावरणीयं सांस्कृतिकं च महत्त्वं अपि धारयति।

self made

अस्य लेखस्य लक्ष्यं पलाशपादपे विद्यमानानां औषधीयगुणानां विस्तृतं वर्णनं कर्तुं तद्व्यवहारिकं ज्ञानं च प्रदर्शयितुं अस्ति।

पलाशपादपस्य वनस्पतिकलक्षणानि

पलाशः मध्यमाकारयुक्तः वृक्षः अस्ति, यस्य उन्नतिः सामान्यतः 10-15 मीटरपर्यन्तं भवति। एषः भारतस्य उष्णकटिबंधीयप्रदेशेषु वर्धते। अस्य पत्राणि त्रिपत्राणि भवन्ति, यानि बृहदाकारयुक्तानि च सन्ति। पुष्पाणि रक्तवर्णयुक्तानि सन्ति, यानि वसन्तऋतौ विशेषतः विकसन्ति। एतेषां पुष्पाणां आकर्षकवर्णः तेषां औषधीयमहत्त्वं च सर्वेषां ध्यानं आकृष्यति।

फलानि लम्बानि च समन्वितानि भवन्ति, यासु एकः बीजः अन्तर्भूतः अस्ति। बीजस्य प्रयोगः विविधेषु औषधीयोपचारेषु कृतः अस्ति।

पलाशपादपस्य औषधीयगुणाः

१. प्रतिशोथकः

पलाशस्य पत्राणि, छालः, पुष्पाणि च प्रतिशोथकगुणैः युक्तानि सन्ति। प्रतिशोथः शरीरस्य विभिन्नेषु अंगेषु ज्वरविकाराणां सूचनां करोति। पलाशस्य छालस्य उपयोगः शूलनिवारणाय कृतः भवति। अस्य प्रयोगेण शरीरस्य कोषाणां उत्तेजनं, प्रतिरोधक्षमतायां च वृद्धिः भवति।

२. रक्तपित्तहरः

आयुर्वेदे पलाशस्य प्रयोगः रक्तपित्तहररूपेण प्रसिद्धः अस्ति। अस्य पत्राणि, पुष्पाणि च शुद्धिकारकाणि सन्ति, येन शरीरं शुद्धं कृत्वा दोषाणां निवारणं क्रियते। विशेषतः वात-पित्तदोषाणां शमनाय पलाशस्य प्रयोगः उपयुक्तः सिद्धः अस्ति।

३. मूत्रजनकः

पलाशः मूत्रजनकगुणेन युक्तः अस्ति, यस्य प्रयोगः मूत्रविकारेषु, यथा मूत्राघातः, मूत्रकृच्छ्रः च निवारणाय कृतः भवति। पलाशस्य बीजानां काष्ठस्य वा क्वाथस्य सेवनं मूत्रप्रवृत्तिं वर्धयति तथा मूत्राशयस्य संक्रमणं अपि शमयति।

४. व्रणरोपणः

पलाशस्य छालस्य लेपनं व्रणेषु अतिकारीकरूपेण उपयुक्तः भवति। अस्य छालेन निर्मिते लेपेण व्रणाणां शीघ्रं रोपणं भवति तथा संक्रमणं निवार्यते।

५. कफहरः

पलाशस्य पुष्पाणि कफहररूपेण प्रचलितानि सन्ति। अस्य प्रयोगेण कासः, श्वासकष्टं च शम्यते। पुष्पाणां क्वाथस्य सेवनं श्वसनतन्त्रे विद्यमानं कफं निवारयति तथा श्वसनमार्गस्य शुद्धिं करोति।

६. ज्वरहरः

ज्वरनिवारणाय पलाशस्य छालस्य चूर्णं उपयुक्तं भवति। अस्य प्रयोगेण ज्वरस्य तीव्रतां शमयति तथा शरीरं पुनः स्थायित्वं प्राप्तुं साहाय्यं करोति। विशेषतः मलेरिया, विषमज्वरस्य उपचाराय पलाशस्य चूर्णं प्रयुक्तं भवति।

७. कृमिनाशकः

पलाशस्य बीजानां चूर्णं कृमिनाशकरूपेण प्रसिद्धम् अस्ति। अस्य प्रयोगेण अन्नप्रणालीमध्ये विद्यमानाः कृमयः नाशन्ति। आयुर्वेदे अयं प्रयोगः विशेषतः शिशूनां कृमिनाशनाय कृतः भवति।

आयुर्वेदे पलाशस्य महत्त्वम्

आयुर्वेदे पलाशस्य उल्लेखः प्राचीनग्रन्थेषु विस्तृतः अस्ति। चरकसंहितायां, सुश्रुतसंहितायां च अस्य प्रयोगः वर्णितः अस्ति। पलाशस्य सर्वाङ्गोपयोगित्वं आयुर्वेदिकचिकित्सायाम् अतीव प्रसिद्धम्। अस्य पत्राणि, पुष्पाणि, छालः, मूलं च विविधरोगेषु उपचारार्थं उपयुज्यते।

चरकसंहितायां पलाशस्य उपयोगः

चरकसंहितायां पलाशः त्रिवर्णातकघ्नवर्गे अन्तर्भूतः अस्ति। अस्य प्रयोगः विशेषतः त्रिदोषहरणाय कृतः अस्ति। पलाशस्य छालस्य चूर्णं पाचनविकारेषु, रक्तदोषेषु च उपयुक्तं भवति।

सुश्रुतसंहितायां पलाशस्य वर्णनम्

सुश्रुतसंहितायां पलाशः व्रणरोगेषु मुख्यतया वर्णितः अस्ति। व्रणरोपणार्थं पलाशस्य लेपः, तथा व्रणनिवारणाय अस्य क्वाथस्य प्रयोगः अतिकारकः इति निर्दिष्टः अस्ति। पलाशस्य पुष्पाणां रसः रक्तदोषनिवारणाय च उल्लेखितः अस्ति।

पलाशस्य पारम्परिकः उपयोगः

भारतीयसंस्कृतौ पलाशः न केवल औषधीयमहत्त्वं धारयति, अपि तु धार्मिकसंस्कारेषु अपि अस्य महत्त्वपूर्णं स्थानं अस्ति। पलाशवृक्षस्य दारुभिः यज्ञोपकरणानि निर्मीयन्ते। अनेकेषु धार्मिककृत्येषु अस्य पत्राणां, पुष्पाणां च उपयोगः क्रियते।

विवाहकृत्येषु पलाशपत्राणि मांगल्यस्मृत्यर्थं प्रयुज्यन्ते। अपि च वसन्तोत्सवेषु पलाशपुष्पैः क्रीडामन्दिराणि अलङ्कृतानि दृश्यन्ते। अस्य पुष्पाणि होलिका-दहनस्य समये विशेषतः उपयोग्यन्ते।

आधुनिकविज्ञानसम्बद्धाः पलाशपादपस्य गुणाः

आधुनिकविज्ञानस्य दृष्ट्या अपि पलाशपादपः महत्त्वपूर्णः इति सिद्धः अस्ति। अस्य पत्रेषु, पुष्पेषु, बीजेषु च न केवल औषधीयगुणाः सन्ति, अपि तु अस्य प्रयोगेण कैंसरनिरोधकगुणाः अपि दृश्यन्ते। वैज्ञानिकाः पलाशस्य रासायनिकसङ्घटनस्य विश्लेषणं कुर्वन्ति तथा तस्य प्रतिकारकगुणानां अध्ययनं कुर्वन्ति।

१. प्रतिकैंसरगुणाः

आधुनिके संशोधनेन अस्य बीजेषु तथा पुष्पेषु कैंसरनिरोधकाः घटकाः इति ज्ञातम् अस्ति। पलाशस्य रसस्य सेवनं शरीरस्य कैंसरकोषाणां वृद्धिं निरोधयति तथा कैंसररोगस्य प्रारम्भे शमनं कर्तुं साहाय्यं करोति।

२. यकृत्-रक्षणगुणाः

आधुनिकसंशोधनेन अस्य छालस्य यकृत्-रक्षणं करणीयमिति सिद्धं भवति। पलाशस्य बीजक्वाथं यकृत