अत्र मोरिंगा ओलेइफेरा इत्यस्य विस्तृतं अवलोकनं भवति:

मोरिङ्गा ओलेइफेरा, प्रायः "ढोलकवृक्षः" अथवा "चमत्कारवृक्षः" इति उच्यते, आफ्रिका-एशिया-देशयोः भागयोः मूलनिवासी वनस्पतिः अस्ति । आयुर्वेदिकचिकित्सायां स्वास्थ्यलाभानां प्रभावशालिनः सरणीयाः कारणात् अयं शक्तिशाली "जदी बुटी" (जड़ी बूटी वा औषधीयः पादपः) इति मन्यते । मोरिङ्गवृक्षस्य पत्रात् आरभ्य बीजपुष्पमूलपर्यन्तं प्रत्येकं भागं औषधार्थं उपयुज्यते ।

1. पोषण प्रोफाइल

मोरिङ्गा-पत्राणि अविश्वसनीयरूपेण पोषक-घनानि सन्ति, येन ते लोकप्रियं सुपरफूड् भवन्ति । केचन प्रमुखाः पोषकाः अन्तर्भवन्ति : १.

विटामिन: विटामिन ए, विटामिन सी, तथा च अनेकाः बी विटामिनाः अधिकं भवन्ति ।
खनिजाः: कैल्शियम, लोह, मैग्नीशियम, फास्फोरस, पोटेशियम च समृद्धम् ।
अमीनो अम्लानि: अत्र सर्वाणि नव आवश्यकानि अमीनो अम्लानि सन्ति ।
एण्टीऑक्सिडेण्ट्: क्वेरसेटिन्, क्लोरोजेनिक अम्लम्, बीटा-कैरोटीन् इत्यादिभिः एण्टीऑक्सिडेण्ट्-सहितं पैक्ड् भवति ।

2. स्वास्थ्य लाभ

मोरिङ्गा इत्यस्य स्वास्थ्यलाभानां विस्तृतश्रेणी अस्ति, यस्य कारणं तस्य शक्तिशालिनः शोथविरोधी, एण्टीऑक्सिडेण्ट्, रोगाणुनाशकगुणाः च सन्ति ।

शोथविरोधी गुणाः: मोरिङ्गा शरीरे सूजनं न्यूनीकर्तुं प्रसिद्धम् अस्ति, यत् गठिया, सन्धिवेदना इत्यादीनां स्थितिनां निवारणे सहायकं भवितुम् अर्हति।
एण्टीऑक्सिडेण्ट्-युक्ताः: एतत् ऑक्सीडेटिव-तनावस्य विरुद्धं युद्धं कर्तुं सहायकं भवति, यत् अकालं वृद्धावस्थायां तथा च कैंसर-हृदय-रोग-इत्यादीनां विविध-रोगाणां योगदानं करोति
रक्तशर्करानियन्त्रणम्: अध्ययनेन ज्ञायते यत् मोरिङ्गा रक्तशर्करायाः स्तरं न्यूनीकर्तुं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति, येन मधुमेहरोगिणां कृते सम्भाव्यतया उपयोगी भवति।
हृदयस्वास्थ्य: मोरिङ्गा कोलेस्टेरोल् न्यूनीकरोति, हृदयरोगस्य जोखिमं न्यूनीकरोति च इति ज्ञातम् अस्ति ।
पाचनस्वास्थ्य: अस्य उच्चतन्तुसामग्री पाचनकार्य्ये सहायकं भवति, आतङ्कस्वास्थ्यं प्रवर्धयति, कब्जादिविषयान् न्यूनीकरोति च।
यकृत्-संरक्षणम्: अस्य पादपस्य यकृत्-रक्षक-गुणाः सन्ति, ये शरीरस्य विष-निर्गमने सहायकाः भवितुम् अर्हन्ति ।
प्रतिरक्षां वर्धयति: अन्यैः पोषकद्रव्यैः सह मिलित्वा उच्चविटामिन-सी-सामग्री प्रतिरक्षातन्त्रं वर्धयितुं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति।

3. आयुर्वेद में पारम्परिक प्रयोग

आयुर्वेदे मोरिङ्गा बहुमुखी वनस्पतिः इति गण्यते, यस्य उपयोगः त्रयाणां दोषाणां (वाट, पित्त, कफ) सन्तुलनार्थं भवति । अत्र सामान्यतया कथं प्रयोगः भवति इति दृश्यते ।

पिट्टा: मोरिङ्गायाः शीतलीकरण-शान्त-गुणाः अत्यधिकपित्तस्य शान्तीकरणाय लाभप्रदं कुर्वन्ति । अम्लता, तापः, शोथः इत्यादीनां चिकित्सायाम् अस्य उपयोगः भवति ।
वट: मोरिङ्गस्य पौष्टिकः, ग्राउण्डिंग् च गुणाः वातस्य सन्तुलनार्थं उत्तमाः सन्ति, विशेषतः यदा वातस्य व्याप्तिः भवति, येन शुष्कता, कब्जः, सन्धिवेदना इत्यादीनां स्थितिः भवति
कफा: मोरिङ्गा पाचनं चयापचयं च उत्तेजयति इति ज्ञायते, येन कफस्य संतुलनं कर्तुं सहायकं भवति, यत् सुस्तपाचनं वजनं च वर्धयितुं प्रवृत्तं भवति।

4. उपभोगस्य रूपानि

मोरिङ्गा विविधरूपेण सेव्यते, प्रत्येकस्य भिन्नाः लाभाः सन्ति- १.

ताजा मोरिङ्गापत्राणि: प्रायः पाककलायां वा रसेषु विशेषतः पारम्परिकभारतीयभोजनेषु उपयुज्यन्ते ।
मोरिङ्गा चूर्णम्: शुष्कपत्राणि चूर्णरूपेण पिष्टानि भवन्ति, यत् स्मूदी, सूप, चाय वा योजयितुं शक्यते।
मोरिंगा-तैलम्: बीजात् निष्कासितं मोरिंगा-तैलं त्वचा-लाभानां कृते उपयुज्यते, यत्र आर्द्रीकरण-चिकित्सा-गुणाः सन्ति ।
मोरिन्गा चाय: शुष्कमोरिङ्गापत्रेभ्यः निर्मितं, इदं मृदु, मृत्तिकास्वादस्य, स्वास्थ्यलाभानां च कृते प्रसिद्धम् अस्ति ।
मोरिंगा कैप्सूल/गोली: एते मोरिंगा ओलेइफेरा पोषकद्रव्यैः सह भवतः आहारस्य पूरकत्वेन सुविधाजनकरूपाः सन्ति।

5. संभावित दुष्प्रभाव

यद्यपि मोरिङ्गा सामान्यतया अधिकांशजनानां कृते सुरक्षितं भवति तथापि कतिपयानि वस्तूनि अवलोकयितुं महत्त्वपूर्णम् अस्ति ।

गर्भधारणं स्तनपानं च: मोरिङ्गायाः मूलं पुष्पं च गर्भाशयस्य संकोचनं उत्तेजितुं शक्नोति, गर्भावस्थायां न अनुशंसितम्। यदि गर्भवती अस्ति वा स्तनपानं करोति तर्हि मोरिङ्गा इत्यस्य उपयोगात् पूर्वं सर्वदा स्वास्थ्यसेवाव्यावसायिकस्य परामर्शं कुर्वन्तु।
रक्तचापः रक्तशर्करा च: मोरिङ्गा रक्तचापं रक्तशर्करां च न्यूनीकर्तुं शक्नोति, अतः न्यूनरक्तचापयुक्ताः अथवा मधुमेहस्य औषधं सेवन्ते ये जनाः सावधानीपूर्वकं चिकित्सकस्य निरीक्षणे च तस्य उपयोगं कुर्वन्तु।

6. वैज्ञानिक अनुसन्धान .

मोरिङ्गा अनेकानां अध्ययनानाम् विषयः अभवत् ये तस्य स्वास्थ्यलाभानां समर्थनं कुर्वन्ति । परन्तु मोरिङ्गा इत्यस्य परितः बहवः दावाः अद्यापि अधिकं चिकित्साशास्त्रीयं प्रमाणीकरणस्य आवश्यकतां अनुभवन्ति । किमपि नूतनं पूरकं आरभ्यतुं पूर्वं स्वास्थ्यसेवाप्रदातृणा सह परामर्शं कर्तुं सर्वदा उत्तमम्, विशेषतः यदि भवतः अन्तर्निहिताः स्वास्थ्यस्थितयः सन्ति ।

निगमन

मोरिङ्गा ओलेइफेरा आयुर्वेदिकचिकित्साशास्त्रे आधुनिकस्वास्थ्यप्रथासु च अत्यन्तं मूल्यवान् पादपः अस्ति । अस्य पोषकद्रव्य-समृद्धं प्रोफाइलं चिकित्सा-उपयोगानाम् सरणी च स्वस्थ-आहारस्य जीवनशैल्याः च एकं शक्तिशाली परिवर्तनं करोति । पूरकरूपेण, चूर्णरूपेण, तैलरूपेण, ताजानां पत्राणां रूपेण वा सेवनं कृत्वा मोरिङ्गा स्वास्थ्यलाभानां श्रेणीं प्रदाति, रोगप्रतिरोधकशक्तिं वर्धयितुं पाचनं च समर्थयितुं रक्तशर्करायाः संतुलनं कर्तुं, शोथं न्यूनीकर्तुं च