ျမန္မာတစ္ေယာက္အေနနဲ႔ ဝင္ေရာက္ဖက္လိုက္လို႔ အက်ိဳးမယုတ္ပါဘူး။ျမန္မာမွန္ရင္ဖက္၊ မသိေသးရင္ဖက္၊ ဖက္သင့္ေသာ သိသင့္ေသာ ရခိုင္စစ္မ်က္ႏွာ အဂၤလိပ္ျမန္မာ ပထမစစ္ပဲြ။၁၈၂၄ ခု ေမလ (၅) ရက္နိ ဘုရင္ခံခ်ဳပ္စစ္မေၾကျငာခင္ကပင္ ရခိုင္အာသံစစ္မ်က္ႏွာ၌ အနီအထားမွာ တင္းမာလွ်က္ဟိသည္။ ၁၈၂၃ ခု စက္တင္ဘာလ (၂၃) ရက္နိတြင္ သွ်င္မျဖဴကၽြန္း၌ အဂၤလိပ္တပ္စိပ္တစိပ္ကို စခန္းခ်ထားသည္။ ထိုစခန္းကို ျမန္မာမ်ားသိမ္းပိုက္ၿပီး အဂၤလိပ္တပ္သားအမ်ားအျပားသီဆံုးကတ္ရသည္။ မ်ားမၾကာ အဂၤလိပ္တပ္မ်ားက သွ်င္မျဖဴကၽြန္းကို အခုအခံမဟိျပန္သိမ္းႏိုင္ေသာ္လည္း အာသံစစ္မ်က္ႏွာ၌ အနီအထားမွာ ဆိုးရြားနီၿပီးျဖစ္သည္။ ၁၈၂၄ ခုႏွစ္ အေစာပိုင္းတြင္ ျမန္မာဗႏၶဳလတပ္မ်ားက အင္အားစုေဆာင္း၍ သွ်င္မျဖဴကၽြန္းအားျပန္လည္သိမ္းပိုက္လိုက္သည္။ အဂၤလိပ္ဖက္က အက်အဆံုးမ်ားစြာဟိသည္။ ေမာင္ေတာကမ္းဖက္တြင္လည္း အရွိအိႏၵိယကုမၸဏီမွ အရာဟိတဦးႏွင့္ ဗိုလ္တဦးအလည္ဖိတ္ေခၚၿပီး ဖမ္းဆီးျခင္းခံရသည္။ ဗႏၶဳလက သေဘာမတူသျဖင့္ သူရို႕ႏွစ္ဦးအား ခ်က္ခ်င္းျပန္လႊတ္လိုက္သည္။ ျမန္မာဖက္က ေတာင္းပန္ျခင္းတစံုတရာမျပဳလုပ္ေပ။ စေသာစေသာအေၾကာင္းရင္းမ်ားမွာ ရခိုင္စစ္မ်က္ႏွာ၌ အဂၤလိပ္ျမန္မာပထမစစ္ျဖစ္ရျခင္းအေၾကာင္းရင္းျဖစ္သည္။
ျမန္မာမ်ားက ဘဂၤလားတနယ္လံုးကိုသိမ္းပိုက္ရန္ တာစူလွ်က္ဟိသည္။ သို႔ျဖင့္ ဗႏၶဳလသည္ ေျမာက္ဦး၌ အင္အားစုေဆာင္းလွ်က္ဟိသည္။ ထိုအခ်ိန္တြင္ ၿဗိတိသွ်တပ္အင္အားမွာ ဘဂၤလားတပ္ဦး၌ (၃၀၀၀) ေက်ာ္ခန္႔ဟိသည္။ ရခိုင္တပ္စိတ္တစိပ္လည္း ရာမူး (ပန္း၀ါ) တြင္ တပ္စဲြခ်ထားသည္။ ထိုအခ်ိန္၌ ဗႏၶဳလမွာ ေျမာက္ဦးတြင္ တပ္စဲြလွ်က္ဟိသည္။ သို႔ေသာ္ ရွိတန္းတြင္ သူ၏တပ္မ်ားကို အတြင္း၀န္ေမာင္၀အားဦးစီးခိုင္းထားသည္။ သူ၏တပ္မ်ားမွာ ဘူးသီးေတာင္ လက္၀ဲဓါတ္အလြန္ အလယ္သံေက်ာ္ဆိပ္ထိတပ္ျဖန္႔ထားသည္။ ၁၈၂၄ ခုႏွစ္ေမလတြင္ ျမန္မာတပ္မ်ား နတ္ျမစ္အားျဖတ္ကူးေၾကာင္း ျမစ္ကမ္းနဖူးတြင္တပ္စဲြထားေသာ ၿဗိတိသွ်တပ္စုတစုက သတင္းပီးပို႔သည္။ အမ်ားမၾကာ (ပင္း၀ါ) ေတာင္ဖက္ ရတ္နာပေလာင္အားျမန္မာတပ္မ်ားသိမ္းပိုက္လိုက္သည္။ ထိုအခ်ိန္တြင္ ကပၸတိန္ႏိုတင္မွာ ပင္း၀ါတြင္ တပ္စဲြလွ်က္ဟိသည္။ ကပၸတိန္ႏိုတင္က တပ္သားအခ်ိဳ႕ကို ရာမူးတြင္ခ်န္ထားခၿပီး ရခိုင္တပ္သား (၁၀၀) ေက်ာ္ႏွင့္ ျမန္မာမ်ားကိုတိုက္ခိုက္ရန္ ေမလ (၁၁) ရက္နိညဇာသားတြင္ ရတ္နာပေလာင္သို႔ စတင္ထြက္ခြာသည္။ ျမန္မာမ်ားက ေတာင္ကုန္းမ်ားထက္တြင္ တပ္စြဲထားသည္။ ခ်ီတက္ရာလမ္းေၾကာင္းကို ေသနပ္မ်ားပစ္ေဖာက္၍ အေႏွာက္အယွက္ပီးသည္။ ရတ္နာပေလာင္အေရာက္တြင္ ညလံုးေပါက္တိုက္ပဲြျဖစ္သည္။ ၿဗိတိသွ်ဖက္က သယ္ေဆာင္လာေသာ ခဲယမ္းလက္နက္ႏွင့္ ေသနပ္ႀကီး (၂) လက္ဆံုးယံႈးသည္။ လက္နက္သယ္ေဆာင္ေသာ ဆင္ေမာင္းသမားမကၽြမ္းက်င္ေသာေၾကာင္းလည္းျဖစ္သည္။ ကပၸတိန္ႏိုတင္က (ရ) ေယာက္သီဆံုး၊ (၁၁) ေပ်ာက္ဆံုးျဖင့္ ေနာက္ဆံုးတြင္ ရာမူး (ပင္း၀ါ) သို႔ ဆုတ္ခြာလာရသည္။ တိုအခ်ိန္တြင္ ၿဗိတိသွ်ဖက္မွာ တပ္ခဲြသံုးခဲြ ပင္း၀င္တြင္တပ္ျဖည့္လာသည္။
ေမလ (၁၃) ရက္နိတြင္ ျမန္မာမ်ားသည္ ေအာင္ပဲြေၾကာင့္အတင့္ရဲလာၿပီး ပင္း၀ါတဖက္ကမ္းထိရွိတိုးလာသည္။ ရြာမ်ားကိုမီးလွ်ိဳ႕၊ ကၽြဲႏြားမ်ားကိုသတ္ျဖတ္သည္။ ျမန္မာအင္အားမွာ လူတေသာင္းေက်ာ္ခန္႔ျဖစ္သည္။ သို႔ေသာ္ ကပၸတိန္ႏိုင္တင္ေအာက္ အင္အားမွာ ပံုမွန္ (၃၅၀)၊ ဆဲြသံုး (၂၅၀) ႏွင့္ ရခိုင္တပ္သား (၄၅၀) ခန္႔ရာဟိသည္။ အင္အားမွာအလြန္အမင္းကြာေသာ္ျငားလည္း စစ္တေကာင္းက စစ္ကူေရာက္လာမည္ကိုေထာက္၍ ကပၸတိန္ႏိုတင္က ေနာက္မဆုတ္ဘဲ ပင္း၀ါအားဆက္လက္ထိမ္းထားရန္ ဆံုးျဖတ္သည္။ ေမလ (၁၄) ရက္နိတြင္ လက္နက္ႀကီး (၆) လံုးျဖင့္ ျမန္မာတပ္မ်ား ေခ်ာင္းကိုမကူးႏိုင္ေအာင္ ခံပစ္ထားသည္။ သို႔ေသာ္ ျမန္မာမ်ားက ေခ်ာင္းဖ်ားပိုင္းမွနီ၍ ျမစ္ကိုျဖတ္ကူးလားႏိုင္ၿပီး ၿဗိတိသွ်တပ္မ်ား တပ္စဲြထားရာ၀န္းက်င္ထိ ေရာက္ဟိလာသည္။ ေမလ (၁၆) ရက္နိတြင္ ျမန္မာတပ္မ်ားရွိတိုးလာၿပီး တရက္လံုးတိုက္ပဲြျဖစ္သည္။ ကပၸတင္ႏိုတင္က ေနာက္ဆုတ္ရန္ဆံုးျဖတ္ေသာ္လည္း ေနာက္နိတြင္ တပ္ကူေရာက္လာမည္ကိုသိ၍ ဆက္လက္တပ္စဲြထားသည္။ တိုက္ပဲြမွာ တရက္ႏွင့္ တမြန္းတည့္ျဖစ္သည္။ ျမန္မာတပ္မ်ားကလည္း တပ္ကူေရာက္လာၿပီး ခံကတုတ္ႏွင့္ ကိုက္ (၃၀) အကြာထိေရာက္လာသည္။ မိုးထက္ (၉) ခ်က္တီးခန္႔တြင္ ရခိုင္ႏွင့္ ဆဲြသံုးတပ္မ်ားက ေနာက္ဆုတ္လာလတ္သည္။ ဆင္မ်ားလည္းေၾကာက္ၿပီးထြက္ၿပီးကုန္သည္။ ကပၸတိန္ႏိုတင္က လူအင္အား (၄၀၀) ျဖင့္ ဆက္လက္ထိမ္းထားရန္ မဟန္မွန္းသိေသာအခါ တပ္ဆုပ္ရန္ဆံုးျဖတ္လိုက္သည္။ လက္နက္မ်ားစြာ ေနာက္ခ်န္ထားခရသည္။ တမိုင္ခန္႔ေလာက္ရာ စနစ္တက်ဆုတ္ခြာႏိုင္ေသာ္လည္း ေခ်ာင္းအကူးတြင္ လြယ္ကူေအာင္ လက္နက္ခဲယမ္းမ်ားစြာကို စြန္႔ပစ္လိုက္ရသည္။ ျမန္မာတပ္မ်ားကလည္း ေနာက္မွာ ထပ္ၾကပ္မကြာလိုက္သည္။ တပ္အားလံုးဖရိုဖရဲျဖစ္ကုန္သည္။ က်ဆံုးအင္အားမွာ (၂၅၀) ခန္႔ျဖစ္ၿပီး အသားျဖဴအရာရွိ (၆) ဦး၊ အႏၵိယကုလားအရာရွိ (၃) ဦးအနက္ (၃) ေယာက္ရာအသက္ရွင္သည္။ ထိုသံုးေယာက္အသင္ရွင္သည္တြင္လည္း (၂) ေယာက္က ဒါဏ္ရာႏွင့္ျဖစ္သည္။ ျမန္မာမ်ားက ပင္း၀ါကိုသိမ္းၿပီး ရွိသို႔မိုင္ (၂၀) ခန္႔အကြာ စုကၠရာထိခ်ီတက္လာသည္။ ေဒသခံမ်ားက အလြန္အမင္းစိုးရိမ္ပူပင္လွ်က္ဟိသည္။
သို႔ေသာ္ ျမန္မာမ်ား ပင္း၀ါကိုသိမ္းပိုက္ခ်ိန္တြင္ ၿဗိတိသွ်တပ္မ်ားက ရီေၾကာင္းအားျဖင့္ မာန္ေအာင္ကို ၀င္ေရာက္သိမ္းပိုက္သည္။ ေမလ (၁၂) ရက္နိတြင္ မာန္ေအာင္ၿမိဳ႕သို႔အ၀င္ေခ်ာင္းထိ တပ္ေထာက္မ်ားေရာက္လာသည္။ ေလာင္းသမၸာန္တစီးအား ကုန္သည္ေယာင္ေဆာင္ၿပီး မာန္ေအာင္ၿမိဳ႕ထဲဖက္သို႔ ရန္သူျမန္မာတပ္အနီအထားကိုစံုစမ္းရန္လႊတ္လိုက္သည္။ ေမလ (၁၄) ရက္နိတြင္ လူအင္အား (၃၀၀) ခန္႔ျဖင့္ ေခ်ာင္းအတိုင္း၀င္၍ မာန္ေအာင္ၿမိဳ႕ကိုတက္သိမ္းသည္။ ပထမ ရွိတန္းစခန္းေထာက္ကိုသိမ္းၿပီး ဒုတိယ စခန္းကိုျပန္သိမ္းသည္။ ေမလ (၁၉) ရက္နိတြင္ ေၾကာက္ၿပီးထြက္ၿပီးရန္ႀကံေသာ ျမန္မာၿမိဳ႕၀န္အား လမ္းတြင္ ကင္းေထာက္တပ္ခဲြက ဖမ္းမိသည္။ ကၽြန္းကိုထိမ္းရန္ တပ္ရင္း (၂၀) အားခ်န္ထားခၿပီး က်န္တပ္အင္အားျဖင့္ ရန္ကုန္သိမ္းရန္ ဆက္လက္ခ်ီတက္သည္။ ၿဗိတိသွ်တပ္မ်ားက ရန္ကုန္ကို၀င္သိမ္းသျဖင့္ ဗႏၶဳလရခိုင္မွ ဆုတ္ခြာရသည္။ ေမာင္ေတာ၊ လက္၀ဲဓါတ္ ရွိတန္းစစ္မ်က္ႏွာတြင္ တပ္အင္အားအနည္းငယ္မွ်ရာခ်န္ထားခသည္။ ပင္း၀ါစစ္ပဲြတြင္ ျမန္မာဖက္က (၂၀၀) ခန္႔ဒါဏ္ရာရသည္။ သို႔ေသာ္ ၿဗိတိသွ်၏အဖမ္းအဆီးခံရကာ သတင္းေပါက္ၾကားမည္စိုးသျဖင့္ အားလံုးကို အစတုန္းသတ္ျဖတ္လိုက္သည္။ ၁၈၂၄ မိုးရာသီတြင္ ရာသီဥတုအနီအထား၊ သဘာ၀အနီအထားမ်ားေၾကာင့္ စစ္တိုက္ရန္မျဖစ္ႏိုင္သျဖင့္ စစ္ဆင္မႈကို ေခတၱရပ္ဆိုင္းထားရသည္။ မိုးရာသီကုန္သည္ႏွင့္ ရခိုင္ကိုသိမ္းရန္အမိန္႔ရသည္။ အဓိကဦးတည္ခ်က္မွာ ေျမာက္ဦးသို႔ခ်ီတက္ရန္ႏွင့္ ယင္းတြင္တပ္စဲြထားေသာ ျမန္မာတပ္ကို တိုက္ခိုက္ရန္ျဖစ္သည္။ ဒီဇင္ဘာလတြင္ စစ္ဆင္မႈအစျပဳသည္။ ရခိုင္သိမ္းမည့္တပ္အင္အားမွာ (၉၉၃၂) အင္အားဟိသည္။ ဘဂၤလားျမင္းစီးတပ္သား (၆၀၀) ၊ အေျမာက္တပ္ (၆၅၀) ၊ ရခိုင္တပ္ (၅၅၃) ႏွင့္ ရွိတန္းထိုးေဖာက္ (၆၄၉) ေယာက္အပါအ၀င္ျဖစ္သည္။ တပ္ရင္းစစ္ဆင္မႈကို ဗိုလ္မႈးခ်ဳပ္ (Brigadier General Morrison) က ဦးစီးသည္။ ႏိုင္ငံေရးအႀကံပီးအျဖစ္ စစ္တေကာင္းခရိုင္၀န္တရားသူႀကီး (District Magristrate of Chittagong, Robertson) ကလိုက္ပါၿပီး ေရာ္ဘတ္ဆင္ႏွင့္အတူ ရခိုင္သားအနည္းငယ္လိုက္ပါသည္။ ၁၈၂၅ ခု ဇႏၷ၀ါရီလ (၁) ရက္နိတြင္ စစ္ဆင္မႈစသည္။ ေဖဖ၀ါရီလ (၁) ရက္နိတြင္ ေမာင္ေတာကိုစသိမ္းသည္။ ရခိုင္သားမ်ားက ျမန္မာကိုေၾကာက္၍ ၿဗိတိသွ်မ်ားအားကူညီရန္ တြန္႔ဆုတ္လွ်က္ဟိသည္။ ထို႔ေၾကာင့္ ျမန္မာမ်ားအားအကူအညီမပီးရန္သတိပီးရသည္။ ေဖဖ၀ါရီလ (၁၂) ရက္တြက္ ဆက္လက္ခ်ီတက္ရန္ လုပ္ငန္းစတင္သည္။ ရာသီဥတုဆိုး၀ါးသျဖင့္ လက္နက္ခဲယမ္းတင္သေဘၤာတစီး လက္နက္ခဲယမ္းမ်ားစြာဆံုးယံႈးရသည္။ လူသီလူေပ်ာက္မဟိ။ (၂၀) ရက္နိတြင္ ကုန္းေၾကာင္းခ်ီလာေသာတပ္မ်ား အငူေမာ္သို႔ေရာက္သည္။ သို႔ေသာ္ ေဖဖ၀ါရီ (၂၇) ရက္နိတိုင္ေအာင္ ရီေၾကာင္းခ်ီမည့္တပ္မ်ားကို စုစည္းမရျဖစ္နီသည္။
ေခ်ာင္းဖီလာတြင္ ၿဗိတိသွ်တပ္မ်ားအနည္းငယ္အထိနာသည္။ စစ္ေတြတဖက္ကမ္း ဆင္ေတာ္ေမာ္တြင္တပ္စဲြထားေသာ ျမန္မာမ်ားအား ေမာင္းထုတ္လိုက္ႏိုင္သည္။ ရီေၾကာင္းခ်ီသည့္သေဘၤာမ်ားကို ပိႏၷေခ်ာင္းရြာသူႀကီးက လမ္းျပသည္။ ကုလားတန္ျမစ္ေၾကာင္းအတိုင္းခ်ီ၍ ပုဏၰားကၽြန္းတဖက္ ႀကိမ္ေခ်ာင္း၀တြင္ တပ္ခ်သည္။ ေဖဖ၀ါရီလ (၂၁) ရက္နိတြင္ ကုလားတန္ျမစ္တေလွ်ာက္ စစ္သေဘၤာ (၁၀၀) ခန္႔ႏွင့္ ျမန္မာတပ္အင္အား (၂၀၀၀) ခန္႔ဟိေၾကာင္းသတင္းရသည္။ ဗိုလ္ခ်ဳပ္က လူတင္စစ္သေဘၤာ (၈) စီးႏွင့္ လက္နက္တင္ (၅) စီး လူအင္အား (၄၅၀) အား စတင္ေစလႊတ္သည္။ စစ္ေတြေျမာက္ဖက္ (၂၈) မိုင္အကြာ ေခ်ာင္းဖီလာတြင္ ျမန္မာမ်ားအခိုင္အမာ တပ္စဲြထားေၾကာင္းသတင္းရဟိသည္။ တပ္အင္အားမွာ (၁၀၀၀) ခန္႔မွ်ဟိမည္ျဖစ္ေၾကာင္းခန္႔မွန္းရသည္။ သို႔ေသာ္ ေျမာက္ဦးသို႔ခ်ီရာလမ္းေၾကာင္း ေႏွာင့္အယွက္မျဖစ္စီရန္ ေခ်ာင္းဖီလာျမန္မာတပ္ကို ဦးစြာပထမၿခီမႈန္းပစ္ရမည္ျဖစ္သည္။ ေဖဖ၀ါရီလ (၂၃) ရက္နိတြင္ ေခ်ာင္းဖီလာျမန္မာတပ္ကို စျမင္ရသည္။ သို႔ေသာ္ တပ္အင္အားမွာ ခန္႔မွန္းသည္ထက္ ပိုမ်ားနီသည္။ ၿဗိတိသွ်တပ္မ်ားအား ျမန္မာကင္းေထာက္စခန္းႏွစ္ခုမွ ေသနပ္မ်ားပစ္ေဖာက္သည္။ ျမန္မာမ်ားက ေသနပ္မ်ားပစ္ေဖာက္နီသျဖင့္ ကမ္းတက္မရျဖစ္နီသည္။ ႏွစ္နာရီခန္႔ အျပန္အလွန္ေသနပ္မ်ားပစ္ေဖာက္ၿပီးေနာက္ တပ္ရင္းဗိုလ္ခ်ဳပ္က ေခ်ာင္းအတိုင္းစုန္ရန္ ဆံုးျဖတ္လိုက္သည္။ သို႔ေသာ္ ျဖားရီတက္တြင္ သေဘၤာသံုးစီးကမ္းကပ္လိုက္သည္။ အခ်ိန္မွာ ညဇာသား (၅) ခ်က္တီးခန္႔ျဖစ္သည္။ ကမ္းကပ္ခ်ိန္မွာ မိုးထက္သား (၅) ခ်က္တီးထိျဖစ္သည္။ သို႔ေသာ္ အေစာပိုင္းတိုက္ပဲြတြင္ ျမန္မာဖက္က အထိနာထားသျဖင့္ အေႏွာင့္အယွက္တစံုတရာမဟိ။ ၿဗိတိသွ်ဖက္မွ (၄) ေယာက္က်၊ (၃၁) ေယာက္ဒါဏ္ရာရသည္။ ေနာက္ပိုင္း ၄င္းေတာင္ဖီလာစခန္းအားတက္သိမ္းရန္အစီအစဥ္ကို ဖ်က္လိုက္သည္။
ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေရာ္ဘတ္ဆင္က ရီေၾကာင္းခ်ီလွ်င္ ေႏွးသည္ကတေၾကာင္း၊ ေခ်ာင္းဖီလာႏွင့္ အငူေမာ္တြင္တပ္စဲြထားေသာ ျမန္မာမ်ားကၾကားျဖတ္အတိုက္ခံရမည္ကိုသတိထား၍ ကုန္းေၾကာင္းခ်ီရန္ဆံုးျဖတ္ၿပီး ဟင္းခရြာေခ်ာင္းေတာင္ဖက္ႏွင့္ အရွိကမ္းမွ ကုန္းေၾကာင္းစခ်ီသည္။ သို႔ေသာ္ ေခ်ာင္းေျမာင္းအလြန္မ်ားသျဖင့္ ေျမာက္ဦးတေရာက္ခ်ီတက္ရန္မလြယ္။ တခ်ိဳ႕နီရာမ်ားတြင္ ေတာေတာင္မ်ားကလည္း ကန္႔လန္႔ျဖတ္ထားသည္။ သို႔ေသာ္ ရာသီဥတုမွာ ပူေသာ္လည္းေကာင္းသည္ဟုဆိုရမည္။ ေခ်ာင္းမ်ားမွာ အညာရီႀကီးျခင္းမဟိ။ ေဒသခံမ်ားႏွင့္လည္း အဆင္ေျပသည္။ မတ္လ (၂၀) ရက္နိတြင္ ဟင္းခရြာေခ်ာင္းက စျဖတ္သည္။ (၂၄) ရက္နိ စပါးထားေခ်ာင္းကမ္းေထာင့္တြင္ စခန္းခ်သည္။ ရန္သူျမန္မာတပ္မ်ားက ရွိ (၂) မိုင္အကြာ ပါးေတာ္ေတာင္တြင္ တပ္စဲြထားသည္။ သို႔ေသာ္ ကုန္းေၾကာင္းခ်ီလာေသာတပ္မ်ားသည္ စစ္တေကာင္းက စထြက္လာကတည္းက မည္သည့္အခက္အခဲမွ်မဟိ။ (၂၅) ရက္နိတြင္ ရွိတန္းတပ္ခဲြတခုက စပါးထားေခ်ာင္းႏွင့္ ၀ါးၿပိဳင္ေခ်ာင္းကို စျဖတ္ကူးသည္။ (၂၆) ရက္နိတြင္ တပ္ရင္းတခုလံုးကူးျဖတ္သည္။ ခ်ီတက္ရာတြင္ လမ္းေၾကာင္း (၄) ခုခဲြ၍ ခ်ီတက္သည္။ လက္၀ဲဖက္တြင္ သေဘၤာျဖင့္ခ်ီတက္သည္။ အခက္အခဲဟိသည္မွာ ဆင္ျဖဴေတာင္ေခ်ာင္းရီတိမ္သျဖင့္ အခက္ႀကံဳရသည္။ တပ္ရင္းက ေခ်ာင္းကမ္းနားေယာင္ ကုန္းေၾကာင္းခ်ီသည္။ ပါးေတာ္ေတာင္တြင္ တနာရီေလာက္တိုက္ပဲြျဖစ္ၿပီးသည္ႏွင့္ ျမန္မာတပ္မ်ားထြက္ၿပီးလားကတ္သည္။ သို႔ေသာ္ ေတာေတာင္ထူထပ္သျဖင့္ ရွိဆက္ခ်ီတက္ရန္ အနည္းငယ္ၾကန္႔ၾကာနီသည္။ ျဖားက်သည္ႏွင့္ ဇီးဇာေခ်ာင္းကိုျဖတ္သည္။ ထိုအခ်ိန္တြင္ ျမန္မာတပ္မ်ားက ေခ်ာင္းဖီလာစခန္းကို စြန္႔ခြာၿပီးျဖစ္သည္။ ယခုအခါ ျမန္မာတပ္မ်ားက ေျမာက္ဦးေတာင္ဖက္ (၁၀) မိုင္အကြာ မဟာထီးတြင္ တပ္စဲြထားသည္။ ေလာင္းၾကက္ေခ်ာင္းက ဘက္သံုးတန္ကာဆီးထားသည္။ ကမ္းေထာင္းက ေစာက္သည္။ ေတာင္ကုန္းက ခံတပ္ျဖစ္နီသည္။ ျမန္မာတပ္စိပ္တစိပ္က ၿဗိတိသွ်တပ္ႏွင့္ရွိဆိုင္ တဖက္ကမ္းတြင္ တပ္စဲြထားသည္။ (၂၇) ရက္နိ မိုးထက္ေစာေစာၿမံဳစဲသည္ႏွင့္ တပ္မဟာ (၄၄) မွ တပ္ခဲြသံုးခဲြက တဖက္ကမ္းမွ ရန္သူအားစတင္တိုက္ခိုက္သည္။ ေျပာင္းအေျမာက္မ်ားစြာပစ္ေဖာက္ၿပီးေနာက္ ျဖားရီက်တြင္ ေခ်ာင္းကိုျဖတ္သည္။ ေနာက္ထပ္ ျပင္းျပင္းထန္ထန္ခုခံမႈ တစံုတရာမဟိဘဲ မဟာထီးကို သိမ္းပစ္ႏိုင္သည္။ ယခုအခါ ေျမာက္ဦးႏွင့္ခရီးမ်ားစြာ မကြာ၀ီးေတာ့ေပ။ ျမင္းတပ္ဖဲြ႕ကလည္း ျမန္မာမ်ား တန္းထားမ်ားကိုမဖ်က္ဆီးမွီ အခ်ိန္မွီေမာင္းႏွင္ထုတ္ႏိုင္လိုက္သည္။ မဟာထီးႏွင့္ ေျမာက္ဦး ေက်ာက္ခင္းလမ္းဟိသည္။ မတ္လ (၂၈) ရက္နိတြင္ ပရိန္သို႔ေရာက္သည္။ ပရိန္မွာ ေျမာက္ဦးသို႔၀င္ရန္ အရွိတန္းခါးေပါက္ႏွင့္ အနီးျဖစ္သည္။ ျမန္မာမ်ားက ေပ (၃၅၀) (၄၅၀) အျမင့္ဟိေသာ ေတာင္တန္းတေလွ်ာက္ ကြက္ၾကားကြက္ၾကား ခံတပ္ခ်ထားသည္။ ေျမာက္ဖက္တြင္လည္း လူ (၃၀၀၀) ျဖင့္ တပ္စဲြထားသည္။ ျမန္မာတပ္စုစုေပါင္းအင္အားမွာ (၉၀၀၀) ခန္႔ဟိမည္ဟု ခန္႔မွန္းရသည္။ မတ္လ (၂၉) ရက္နိတြင္ ၿခီျမန္တပ္ရင္း (၅၄) မွ တပ္ခဲြတခဲြ ေျမာက္ဖက္ခံတပ္ကို စတိုက္ခိုက္သည္။ ဒုတိယၿခီျမန္တပ္မွ တပ္ခဲြ (၄) ခဲြ၊ (M.N.I) တပ္ရင္း (၁၀) ႏွင့္ (၁၆) မွ တပ္ခဲြ (၆) ခဲြ၊ ရခိုင္တပ္ခဲြတစ္ခဲြ ပူးေပါင္းပါ၀င္တိုက္ခိုက္သည္။ သို႔ေသာ္ ပထမပိုင္းတြင္ အက်အဆံုးမ်ားသည္။ အထိအခုိက္မ်ားစြာဟိသည္။ အရာဟိမ်ားစြာ အထိနာသည္။ သုိ႔ျဖင့္ ေရာ္ဘင္ဆင္ႏွင့္အတူလိုက္ပါလာေသာ ရခိုင္လူႀကီးမ်ားကိုေခၚယူ၍ မည္သို႔ေဆာင္ရြက္မည္နည္း အႀကံမ်ားရယူသည္။ ေဒသခံမ်ားကေျပာသည္မွာ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေရာ္ဘင္ဆင္သည္ လူပ်ိဳလူရြယ္ျဖစ္ၿပီး အရုပ္လည္းလွသည္။ ပရိန္သွ်င္မ ျမသြင္က ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေရာ္ဘင္ဆင္အားခ်စ္ႀကိဳက္နီသည္။ အထိအခိုက္အက်အဆံုးျဖစ္ရျခင္းမွာ ပရိန္သွ်င္မ ျမသြင္အား ဂရုမစိုက္ေသာေၾကာင့္ျဖစ္သည္ဟု ဆိုသည္။ ထို႔ေၾကာင့္ ရခိုင္လူႀကီးမ်ားအႀကံဥာဏ္ရယူၿပီး ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေရာ္ဘင္ဆင္မွာ ပရိန္သွ်င္မျမသြင္ႏွင့္ လက္ထပ္ပဲြျပဳလုပ္ရသည္။ ထိုသို႔ ျပဳလုပ္ရျခင္းမွာ ရခိုင္တပ္သားမ်ားအား စိတ္ယံုၾကည္မႈ ရစီရန္ျဖစ္သည္။ ထိုသတင္းကိုၾကားသည္ႏွင့္ ျမန္မာမ်ားလည္း ေၾကက္ရြံ႕စီမည္ျဖစ္သည္။ သို႔ျဖင့္ လက္ထပ္ပဲြကို တရား၀င္ျပဳလုပ္ျခင္းျဖစ္သည္။
ေျမာက္ဦးသို႔၀င္ရန္ အဓိက လီသာေတာင္ခံတပ္ကိုတိုက္ရမည္ျဖစ္သည္။ မတ္လ (၃၁) ရက္နိ ညဥ့္ေမွာင္သည္ႏွင့္ လီသာေတာင္ခံတပ္ကို စတိုက္သည္။ တဖက္က အႀကီးအက်ယ္အေျမာက္ေျပာင္းမ်ားပစ္ေဖာက္၍ ဖိတိုက္နီစဥ္တြင္ တဖက္က ညတြင္ ေတာင္ထက္သို႔ခ်ီတက္သည္။ လေရာင္ရိပ္ရိပ္ဟိေသာ္လည္း ရန္သူမ်ားမရိပ္မိ။ ေနာက္နိမိုးထက္တြင္ အေျမာက္ႀကီးတလက္ကို ေတာင္ထက္သို႔ ထမ္းတင္ႏိုင္ၿပီးျဖစ္သည္။ ၄င္းအေျမာက္အကူျဖင့္ ထိုးစစ္ကိုပိုျပဳလုပ္လာႏိုင္သည္။ ျမန္မာမ်ား စိတ္ဓါတ္ဖရိုဖရဲျဖစ္ၿပီး ဒေယာမရ ထပိန္မရထြက္ၿပီးကတ္ရသည္။ ပရိန္သွ်င္မျမသြင္အား ေၾကာက္သည္လည္းတခ်က္ျဖစ္ႏိုင္သည္။မတ္လ (၂၆) ရက္မွစ၍ ဒါဏ္ရာအနာတရရသည္မွာ (၂၁၃) ဦးျဖစ္၍ (၃၀) သီဆံုးသည္။ သံုးရက္ခန္႔မည္သို႔မွ်မတားျဖစ္ေသာ္လည္း ေလးရက္ေျမာက္တြင္ ျပည္သူမ်ားထံမွတစံုတရာ လုယက္ျခင္းျပဳလုပ္ျခင္း၊ သားမယားမ်ားအား က်ဴးလြန္ျခင္းျပဳလုပ္ပါက ႀကီးစြာအျပစ္ပီးမည္ျဖစ္ေၾကာင္း အမိန္႔ထုတ္ျပန္သည္။ ထိုသို႔အမိန္႔ထုတ္ျပန္ၿပီးေနာက္ ေၾကာက္ရြံ႕ၿပီးထြက္ၿပီးကုန္ေသာျပည္သူမ်ား ျပန္လာလတ္ကတ္သည္။ ေျမာက္ဦးကိုသိမ္းၿပီးေသာ္ ျမန္မာမ်ား အသီးသီးတိမ္းေယွာင္ထြက္ၿပီးကုန္သည္။ ေနာက္ကလိုက္တိုက္ေသာ္လည္း လူ (၃၀၀) ခန္႔ေလာက္ရာ သီဆံုးဖမ္းမိရလိုက္သည္။ အမ္း၊ ဒလက္ဖက္သို႔တခ်ိဳ႕၊ ေလးၿမိဳ႕ေခ်ာင္းဖက္မွ ျမန္မာျပည္သို႔တခ်ိဳ႕ အသီးသီးထြက္ၿပီးလားကတ္သည္။ ေျမာက္ဦးကိုသိမ္းၿပီးေသာ္ ရမ္းၿဗဲကိုဆက္သိမ္းသည္။
ယမန္ႏွစ္ ေအာက္တိုဘာလတြင္းပိုင္း၌ မာန္ေအာင္မွ တပ္အင္အား (၂၀၀) ခန္႔ ရမ္းၿဗဲေတာင္ပိုင္း ေအာင္လွျပင္၌ကမ္းတက္၌ ျမန္မာတပ္အမ်ားကို တိုက္ခိုက္ဖ်က္ဆီးလိုက္ႏိုင္ေသာ္လည္း တကၽြန္းလံုးအားသိမ္းပိုင္ျခင္းမျပဳလုပ္ခ။ မာန္ေအာင္၌ ေက်ာက္ခ်ထားေသာ ၿဗိတိသွ်သေဘၤာမွ ထြက္ၿပီးေသာျမန္မာ (၂) ေယာက္ကိုဖမ္းမိၿပီး ျမန္မာမ်ားအနီအထားကို သတင္းရယူႏိုင္လိုက္သည္။ ဇႏၷ၀ါရီလကုန္ပိုင္း (၂၉) ရက္နိတြင္ တပ္ရင္ (၄၀) မွ အင္အား (၄၅၀) ႏွင့္ အေျမာက္စစ္သား (၄၈) ေယာက္ မာန္ေအာင္၌ အင္အားျဖည့္တင္းလာသည္။ လီအလြန္တိုက္သျဖင့္ ေဖဖ၀ါရီလ (၂) ရက္နိမွ ရမ္းၿဗဲသို႔ဆိုက္ကပ္ႏိုင္သည္။ ေခ်ာင္းနဖူး၌တပ္စဲြထားေသာ ျမန္မာတပ္ႏွင့္တိုက္ပဲြျဖစ္သည္။ ျပင္းျပင္းထန္ထန္ပစ္ခတ္ၿပီးသည္ေနာက္ ျမန္မာမ်ားထြက္ၿပီးလားကုန္သည္။ ရမ္းၿဗဲၿမိဳ႕ထဲဖက္မွ ျမန္မာမ်ားအင္အားျဖည့္တင္းလာသျဖင့္ ၿဗိတိသွ်ဖက္မွ က်ဆံုး (၄) ဦး၊ ဒါဏ္ရာရ (၂၄) ဦးျဖင့္ သေဘၤာမ်ားဆိုက္ကပ္ထားရာသို႔ ဆုတ္ခြာပီးရသည္။ ေျမာက္ဦးကိုသိမ္းၿပီးသည္ေနာက္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေရာ္ဘတ္ဆင္က ရမ္းၿဗဲကိုသိမ္းရန္ (Brigadier General MacBean) အား အမိန္႔ပီးသည္။ ဧၿပီ (၂၂) ရက္ ရမ္းၿဗဲကၽြန္းအားျပန္သိမ္းေသာအခါ အခုအခံအနည္းငယ္ရာဟိသည္။ တကၽြန္းလံုးကို အလြယ္တကူသိမ္းပိုက္ရယူႏိုင္လိုက္သည္။ ေျမာက္ဦးက်ၿပီးျဖစ္ေၾကာင္းသတင္းရသျဖင့္ အားလံုးထြက္ၿပီးလားျခင္းျဖစ္ႏိုင္သည္။ သို႔ျဖင့္ တပ္တခ်ိဳ႕ကို သံတဲြသို႔ေစလႊတ္လိုက္သည္။ ျမန္မာမ်ားျပန္လည္တိုက္ခိုက္လာမည္ကိုကာကြယ္ရန္ ရိုးေတာင္တဖက္သို႔ခ်ီရန္ တပ္အင္အားစုေဆာင္းၿပီးေသာ္လည္း မိုးက်လာၿပီးျဖစ္သျဖင့္ အစီအစဥ္ကို ရပ္ထားလိုက္ရသည္။ မိုးတြင္းတြင္ ေျမာက္ဦး၌ တပ္သားအမ်ားအျပားနာမက်န္းျဖစ္ကုန္သည္။ အဓိက အဖ်ားႏွင့္ ၀မ္းေရာဂါအျဖစ္မ်ားသည္။ အင္အား (၁၅၀၀) ခန္႔ဟိေသာ ဥေရာပတပ္အင္အား ေမႏွင့္ စက္တင္ဘာလအၾကားတြင္ လူဦးေရ (၂၅၉) ဦးသီဆံုးသည္။ စက္တင္ဘာကုန္ပိုင္းတြင္ လူ (၄၀၀) ခန္႔ ဆီးရံုတင္ရသည္။ လူ (၈၀၀၀) ေထာင္ခန္႔အင္အားဟိေသာ အိႏၵိယတပ္မ်ားက ထိုကာလအတြင္း လူေပါင္း (၈၉၂) ဦးသီဆံုးၿပီး စက္တင္ဘာလကုန္ပိုင္းတြင္ လူေပါင္း (၃၆၄၈) ေယာက္ ဆီးရံုတင္ရသည္။ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ (Morrison) လည္း ရခိုင္မွရေသာမနာမက်န္းမႈေၾကာင့္ အဂၤလန္သို႔အျပန္ လမ္းတြင္သီဆံုးသည္။ျပန္လည္ကူးေဖာ္ျပျခင္းျဖစ္သည္ မူရင္းေရးသားသူႏွင့္ photos images google Credit ေပးပါသည္။