Problem wolnej woli

Eksperyment myślowy

---

Wyobraź sobie, że w świecie, w którym teraz czytasz te słowa wolna wola nie istnieje. Nie zastanawiaj się nad żadną definicją, przeczytaj to zdanie do końca, odwróć wzrok, pomyśl, że wolnej woli nie ma i przez chwilę daj się ponieść intuicji.

Spróbuj.

Czy świat bez wolnej woli wydał Ci się obcy, albo nawet nierealny?
Może w Twojej głowie pojawiły się jakieś, na pozór absurdalne konsekwencje braku wolnej woli? Zastanów się przez chwilę, czy na przykład możemy karać ludzi za ich wybory, albo czy Ty naprawdę masz kontrolę nad swoim życiem.

Nie wiem jak Ty, ale ja odczuwam dziwny niepokój przy okazji takich wycieczek w głąb wyobraźni.
Na szczęście, to był tylko eksperyment, wolna wola istnieje, a świat znowu jest 'normalny', prawda?

Nieprawda. Wolna wola nie istnieje.

Definicja wolnej woli

---

Na potrzeby naszych rozważań, przyjmijmy następującą definicję pojęcia wolnej woli:

Wolna wola to taki stan rzeczy w świecie, w którym człowiek może świadomie dokonać wyboru w sposób niezależny od czynników zewnętrznych, które na niego (człowieka) wpływają.

Tak przyjęta definicja mówi tyle, że w sytuacji, w której działają na nas czynniki zewnętrzne, przynajmniej w niektórych przypadkach możemy świadomie podjąć decyzje niezależne od tych czynników - nasze wybory nie zawsze są jedynie wynikiem przyczyn, które na nas oddziałują.

Determinizm & indeterminizm

---

Zdarzenia w świecie mogą mieć podłoże deterministyczne, albo indeterministyczne - oba te stanowiska wyczerpują spektrum możliwości, przy czym indeterminizm jest zaprzeczeniem determinizmu.
Powyższe stwierdza tyle, że dla każdego zdarzenia w świecie jest tak, że albo to zdarzenie jest tylko i wyłącznie wynikiem zachodzenia szeregu określonych przyczyn i nie jest możliwym aby jakiekolwiek zdarzenie w świecie nie było w sposób zupełny zależne od wcześniejszych zdarzeń i stanów (determinizm), albo istnieje takie zdarzenie, które nie jest efektem ciągu przyczynowo-skutkowego i jest przypadkowe w tym sensie, że nie da się go wyprowadzić z tego ciągu (indeterminizm).
Okazuje się, że dla problemu wolnej woli nie ma znaczenia po której stronie się opowiemy. Zarówno na gruncie determinizmu, jak i indeterminizmu wolna wola nie istnieje i daje się to logicznie uzasadnić.

Wolna wola a determinizm

---

Jeśli założymy, że wszystkie zdarzenia i stany w świecie połączone są ciągiem przyczynowo skutkowym, to w szczególności każda nasza decyzja jest elementem takiego ciągu. Skoro tak, to wybory, których dokonujemy podyktowane są tylko i wyłącznie wcześniej zachodzącymi przyczynami (czynnikami), a zatem nie jest tak, że możemy w momencie podejmowania decyzji wprowadzić czynnik niezależny od pozostałych czynników.

Wolna wola a indeterminizm

---

Na gruncie indeterminizmu zakłada się istnienie przypadku, w tym sensie, że związek pomiędzy przyczynami i skutkiem nie jest związkiem w sensie ścisłym, a skoro tak, to takie same przyczyny mogą prowadzić do różnych skutków. Jeśli zatem, te same przyczyny mogą prowadzić do różnych skutków, to niektóre skutki mogą nie być wynikiem przyczyn, a zatem nie mają przyczyny. Skoro niektóre zdarzenia nie mają przyczyn, to znaczy, że są przypadkowe, a skoro tak, to nie da się ich w ogóle kontrolować, a w szczególności nie mogą być kontrolowane przez człowieka.

Logiczna niekompatybilność

---

W związku z powyższym mamy następującą alternatywę:
Albo nasze działania są wymuszone ze względu na wcześniej zachodzące przyczyny i nie możemy zrobić czegoś, co nie wynika bezpośrednio z historycznych przyczyn, albo nasze działania są przypadkowe i nie mamy nad nimi kontroli.
Tak czy inaczej, koncepcja wolnej woli jest logicznie niekompatybilna tak z determinizmem jak i indeterminizmem, a skoro oba te stanowiska wyczerpują podłoże dla wszelkich zjawisk i stanów w świecie, to nie ma takiego zdarzenia w świecie, które byłoby aktem wolnej woli.
Jeśli nie przekonuje was powyższa argumentacja, to możemy również spojrzeć na ten sam problem z innej perspektywy.

Problem świadomej decyzji

---

Definicja wolnej woli zakłada świadome dokonywanie wyboru. Innymi słowy, musi być tak, że w momencie podejmowania decyzji wiemy jakie będą jej skutki, a zatem podejmujemy decyzje ze względu na jej konsekwencje.

Wybór ma znaczenie dopiero ze względu na skutki jakie pociąga, jeśli bowiem decyzja nie ma żadnych konsekwencji, to nic nie zmienia w świecie, a więc jest bezprzedmiotowa i przez to nieistotna.

Zakładając, że wszystkie zdarzenia i stany pozostają do siebie w relacji przyczynowo-skutkowej, nie jesteśmy w stanie ująć całości tych relacji - problem niekompletność informacji. Tym samym, dla każdego stanu początkowego przyczyn nie możemy wyprowadzić wszystkich możliwych skutków - innymi słowy, nie znamy wszystkich konsekwencji naszych działań.

Dokonanie wyboru ze względu na akt wolnej woli wymaga świadomości zachodzenia wszystkich konsekwencji, które są jego udziałem. Jeśli nie znamy konsekwencji, to nie dokonujemy wyboru w sposób świadomy. I znowu dochodzimy do wniosku, że istnienie wolnej woli jest nie do utrzymania.

Na gruncie indeterminizmu jest jeszcze gorzej, bo skoro przynajmniej niektóre stany i zdarzenia powstają na skutek przypadku, to nie sposób nawet przewidzieć zachodzenia tych zdarzeń, a tym bardziej niemożliwym jest projekcja ich wszystkich skutków, przy czym te z definicji również mogą być przypadkowe. Znów koncepcja wolnej woli jest nie do utrzymania.

Problem wolnej woli a odpowiedzialność

---

Jeżeli wolna wola nie istnieje, to nie istnieje również odpowiedzialność w sensie moralnym. Można jedynie mówić o odpowiedzialności w ujęciu sprawczym, tj. człowiek jest odpowiedzialny za swoje decyzje tylko w takim sensie, że dla każdej podjętej decyzji jest ktoś, kto tę decyzję podjął.

Image