Po zdobyciu Vicksburga Sherman wspiął się wyżej w hierarchii dowodzenia Unii i otrzymał spadek po Grancie - Armię Tennessee. Nie był to koniec jest awansów, a po prawdzie największe osiągnięcia odnotował w końcowej fazie wojny, ku zgrozie ludności Georgii i Południowej Karoliny.
↑ Artystyczne przedstawienie "Marszu ku Morzu" - inwazji Georgii w 1864 roku. (źródło: Wikipedia)
Na pomoc Thomasowi
Po rozbiciu armii Rosencransa pod Chickamaugą we wrześniu 1863 roku Braxton Bragg przystąpił do oblężenia ważnego węzła kolejowego w Chattanooga. Unioniści stłoczeni w miasteczku na południu Tennessee cierpieli głód wobec kordonu Bragga rozpostartego na Wzgórzach Misyjnych (Missionary Ridge) i akcji kawalerii, prawdziwej zmory unionistów w Stanie Ochotników, dowodzonej przez Nathana Bedforda Forresta. Armia Tennessee Shermana była jedną z jednostek, które spieszyły na pomoc Chattanoodze, ale nie tylko. Sama operacja przerzucenia części wojsk z Armii Potomaku z Wirginii do Tennessee pod dowództwem wielkiego przegranego spod Chancellorsville gen. Josepha Hookera stanowiła majstersztyk logistyki - w 40 godzin od podjęcia decyzji ok. 20 tys. ludzi zaczęło podróż koleją do celu, u którego Hooker pobił Konfederatów pod Lookout Mountain, a później Unioniści stanęli wobec pełnych sił Bragga umocnionych na paśmie Wzgórz Misyjnych. Całością sił Federalnych dowodził Ulysses Grant, zaś Rosencrans został odsunięty od dowodzenia Armią Cumberlandu wobec zdradzania objawów załamania nerwowego po bitwie pod Chickamaugą, zastąpił go bohater tamtej bitwy Thomas.
25 listopada 1863 roku Sherman otrzymał zadanie uderzenia na wojska Konfederacji od północy, podczas gdy jego przyjaciel z West Point George Thomas miał pozorować atak na front linii nieprzyjaciela. Williamowi Tecumsehowi nie dopisało szczęście i jego podkomendni natrafili na przerośniętą dywizję urodzonego w Irlandii Patricka Cleburne'a, która była uważana za najlepszą w armii Bragga i zostali krwawo odparci. Wtedy jednak pozorujący atak żołnierze "Skały Chickamaugi" Thomasa bez jego rozkazów rzucili się do frontalnego uderzenia, mogło to być spowodowane chęcią udowodnienia, że mimo wycieńczenia oblężeniem stanowili oni wartościowy element armii. Nieco zdezorientowany Grant podjechał do Thomasa i spytał: "Thomas, kto kazał tym ludziom iść pod górę?", "Nie ja." odpowiedział sucho Thomas, "Jak coś pójdzie nie tak, ktoś będzie miał przerąbane" odrzekł Grant zaciskając zęby na cygarze (przyszły prezydent nie rozstawał się z tą używką niemal nigdy i nic dziwnego, że zmarł na raka krtani). Ale nie miał powodów do obaw - Bragg popełnił jeden z kardynalnych błędów rozstawiając swoich ludzi w trzech liniach - u podstawy, pośrodku i na szczycie wzgórza (topograficznym, nie militarnym). Pierwsza linia miała oddać dwie salwy i wycofać się wyżej, ale to rozporządzenie nie dotarło do wszystkich obrońców, toteż widząc cofających się towarzyszy, obsadzający drugą linię nie mogli otworzyć ognia, a dodatkowo powstało przekonanie o odwrocie. Tak, pułk po pułku, całość sił Rebelii uciekła z pola bitwy - uciekła to dobre słowo, bowiem dopiero w Atlancie armia Bragga odzyskała organizacyjną sprawność.
↑ Bitwa na Wzgórzach Misyjnych (25 listopada 1863 roku) (źródło: Wikipedia)
Partia szachów o Atlantę
Grant zimą 1864 roku został głównodowodzącym i pierwszym generałem porucznikiem wojsk USA od czasów Jerzego Waszyngtona, a to pchnęło Shermana ku kolejnemu awansowi - został dowódcą Okręgu Mississippi, co faktycznie stawiało go w roli szefa operacji na Zachodnim Teatrze działań. Teraz celem była stolica Georgii - Atlanta - Sherman miał stanąć naprzeciwko Josepha Johnstona, który objął dowodzenie po znienawidzonym przez kadrę oficerską Armii Tennessee Braxtonie Braggu. Był to wybór, którego Jefferson Davis chciał uniknąć, lecz wobec nacisków ze strony opozycji mianował niezbyt lubianego przez siebie Johnstona dowódcą byłej komendy Bragga. Johnston miał świadomość szczupłości swoich ok. 60 tys. sił wobec trzech armii Unii - 60 tys. Armii Cumberlandu Thomasa, 25 tys. Armii Tennessee wielkiego przyjaciela Shermana Jamesa McPhersona oraz 13 tys. komendzie Johna Schofielda. Johnston był specjalistą od walk opóźniających, wiedział że walna bitwa w otwartym polu z Shermanem była niemal nie do wygrania, ale umiejętnie zajmował kolejne pozycje defensywne, wokół których Sherman manewrował jak natchniony, co i rusz spychając Johnstona przez górzystą północną Georgię ku Atlancie. Na Południu wrzało - Davis był wściekły na Johnstona, że nie potrafi zmusić Shermana do bitwy na swoich warunkach, a brak większych starć poza udaną obroną Wzgórza Kennesaw (jedynego frontalnego ataku Shermana w toku kampanii) sprawiał złudzenie, że Georgia jest oddawana za darmo. To skłoniło do zmiany dowódcy Konfederatów - Davis usunął Johnstona i zastąpił go bodaj jednym z najbardziej agresywnych dowódców, jakich widziała wojna secesyjna - Johnem Bellem Hoodem (sylwetka Hood cz. I i Hood cz. II). Sherman przyjął tę wiadomość z nieukrywaną radością, wiedział do czego zdolny jest Teksańczyk i wielce oczekiwał jego niechybnego ataku. Ten nastąpił 22 lipca tuż u bram Atlanty , było to klasyczne hoodowskie frontalne uderzenie, które zostało odparte - 5 tys. z 40 tys. ludzi Hooda znalazło się na liście strat wobec 3,4 tys. żołnierzy Unii, wśród których znalazł się McPherson, który w zgiełku bitwy wjechał nieopacznie w linie Konfederatów i gdy zorientował się, że mierzy do niego szereg Południowców, uniósł kapelusz, ukłonił się... i spiął konia do zawrócenia - salwa przeciwników zabiła McPhersona na miejscu. Sherman na te wieści zareagował bardzo emocjonalnie, nie krył łez. Odciąwszy Atlantę od linii kolejowych, Sherman zmusił Hooda do opuszczenia miasta 1 września 1864 roku, gdy zręcznym manewrem odciął ostatnie połączenie kolejowe. I wtedy nastąpiło coś nieoczekiwanego. Hood doszedł do wniosku, że optymalnym rozwiązaniem będzie marsz na północ do Tennessee, bo pociągnie to Shermana za nim i tym samym uwolni Georgię od większej części wojsk Unii ułatwiając jej wyzwolenie. Sherman na ten ruch odpowiedział słynnym cytatem: "Jeśli Hood chce iść do Tennessee, dam mu racje żywnościowe, mój biznes jest tu na Południu". I tak się stało, dwóch szermierzy odwróciło się w dziwacznym geście od siebie plecami i udało w przeciwnych kierunkach. Stylem Granta spod Vicksburga, odcinając się od baz zaopatrzenia, z wrogą armią za liniami, Sherman rozpoczął Marsz Ku Morzu zostawiając oddziały Schofielda i Thomasa, by zmierzyły się z Hoodem. Te pobiły go pod Franklin i Nashville doprowadzając do dezintegracji jego komendę.
Georgia zawyje!
Celem było Savannah, a droga przez Georgię jest przykładem zastosowania doktryny wojny totalnej. Sherman nie był wybitnym taktykiem, na tym poziomie radził sobie dobrze, ale jego domeną była strategia - wojna secesyjna w swoim toku ewoluowała z konfliktu o ograniczonych celach w wojnę społeczeństw. Aby pokonać przeciwnika, trzeba było go podbić, zniszczyć armie, zająć terytorium, pozbawić środków do prowadzenia działań - i Sherman pospołu z Grantem oraz Lincolnem to rozumieli. Marsz przez Georgię do dzisiaj rozpala wyobraźnię Południa, a afiszowanie się w tym stanie z podziwem dla Shermana jest rzeczą niezwykle głupią i nierozsądną. Żołnierze "Wujka Billa" wspominają tę kampanię nadzwyczaj dobrze, niewiele było walki, sporo zaś plądrowania, palenia, grabienia, niszczenia szyn, magazynów i wszystkich nieruchomości i ruchomości, jakie mogłyby przedstawiać wartość dla wojsk Konfederacji. Armia Unii była ruchomym miastem, miała własne piekarnie, warsztaty, sklepy, odlewnie - wszystko czego dusza zapragnie. Nie podlega wątpliwości, że żołnierze Unii czerpali niewysłowioną radość z obracania w pył wszystkiego, co mogło stanowić pożytek dla Rebelii, chociażby rozpalanie szyn do czerwoności i owijanie ich wokół drzew było ich autorskim pomysłem - taki twór był nazywany "krawatem Shermana" i uniemożliwiał skuteczną naprawę torów bez sprowadzenia nowych części, a niedobory tychże były w 1864 roku na Południu aż nadto widoczne.
Sherman szedł przez Georgię z hasłem: "Georgia zawyje!". I wyła, a jej mieszkańcy byli przerażeni ogromem zniszczeń. Choć straty ludzkie były relatywnie niewielkie, koncentrowano się na niszczeniu rzeczy materialnych, a mimo wydanego przez siebie zakazu grabienia "Wujek Bill" niespecjalnie egzekwował swoje rozporządzenie. Ostatecznie sam rudowłosy generał oszacował, że straty w Georgii wyniosły ok. 100 mln $ (1,4 mld $ z 2010 roku), z czego piąta część została wykorzystana przez Unię. Zniszczono 300 mil kolei, zarekwirowano 5 tys. koni, 4 tys. mułów, 13 tys. krów, 10 mln funtów kukurydzy oraz zniszczono nieprzeliczone przędzarki do bawełny i młyny. Marsz Ku Morzu zakończył się zdobyciem Savannah, które padło 26 grudnia 1864 roku, ale do końca wojny i poddania się Johnstona w Bennett Place także obie Karoliny doświadczyły umiejętności żołnierzy Shermana. Historycy są zgodni, że Marsz Ku Morzu był ciężkim ciosem, który spadł na konfederacką, ledwie dyszącą gospodarkę, ale także na morale Południa - wojna zawitała w zbuntowanych stanach z całą mocą, stała się realna, namacalna, okrutna i bezlitosna. Jak widział to sam Sherman? "Wojna to okrucieństwo i tego się nie zmieni; Ci którzy ją wywołali zasługują na wszystkie klątwy i niedogodności, jakie mogą ich spotkać. (...) Chcę pokoju, ale nie ma innego sposobu na jego osiągnięcie jak wojna i powrót stanów do Unii (...). Ale moi drodzy Panowie, kiedy nadejdzie pokój, proście mnie o co chcecie. Podzielę się z Wami ostatnim sucharem i będę bronił Waszych domów i rodzin przed niebezpieczeństwem". Twarda wojna, łagodny pokój - to także podejście charakteryzujące tak Shermana, jak i Granta oraz Lincolna.
Postbellum
Sherman związał się z armią niemal do końca życia, twardo odmawiając wikłania się w politykę (w przeciwieństwie do swojego przyjaciela Granta), zrezygnował z przydziału w 1884 roku zostawiając za sobą Szkołę Dowodzenia w Fort Leavenworth, którą założył, i stanowisko głównodowodzącego. Na zasłużonej emeryturze pielęgnował swoje zamiłowanie do teatru i czarował gości na bankietach cytując opasłe fragmenty dzieł Szekspira. Zmarł 14 lutego 1891 na zapalenie płuc. Trumnę na pogrzebie niósł m.in. były generał Konfederacji i przeciwnik Shermana Joseph Johnston - upomniany przez towarzysza, by założył kapelusz dla uniknięcia przeziębienia, ten odpowiedział: "Nie Proszę Pana, gdybyśmy zamienili się miejscami, on na pewno nie założyłby kapelusza." - Johnston przeziębił się i zmarł niemal miesiąc później.
↑ Joseph Johnston (1807-1891) (źródło: civilwar.org)
Sherman jest stawiany obok takich wojskowych jak Scypion Afrykański, Belizariusz, Napoleon Bonaparte czy Erwin Rommel, jego posunięcia podczas kampanii atlanckiej były studiowane przez George'a Pattona, zaś wojna totalna jako doktryna miała się niestety dopiero sprawdzać w nadchodzących dziesięcioleciach. Sherman jest też jednym z niewielu dowódców wojny secesyjnej, którzy widzieli ją z perspektywy pola bitwy od pierwszej bitwy pod Bull Run po sam koniec działań. Był wodzem wybitnym, zwłaszcza jeśli chodzi o pojmowanie strategii, jak i talent logistyczny. Jego osiągnięcia na poziomie taktycznym są mieszane - Shiloh, Missionary Ridge, Chickasaw Bayou czy Wzgórze Kennesaw nie były arcydziełami w jego wykonaniu (mało powiedziane we wszystkich przytoczonych przypadkach), ale jeśli chodzi o zrozumienie ważności manewru, istoty wojny i strategii - nie miał sobie równych. Przez żołnierzy był lubiany, a oficerowie szczerze podziwiali jego intelekt. Istnieje w zbiorowej pamięci do dziś, a chociażby główny czołg amerykański z doby II Wojny Światowej został nazwany na cześć rudowłosego generała z Ohio.
↑ Maska pośmiertna Shermana (źródło: Wikipedia)
Źródła:
Shelby Foote, Civil War: A Narrative From Fort Sumter to Perryville
Shelby Foote, Civil War: A Narrative From Fredericksburg to Meridian
Shelby Foote, Civil War: A Narrative From Red River to Appomattox
James M. McPherson, Battle Cry of Freedom: Historia Wojny Secesyjnej