Piri Reis’in 1513 tarihli ilk eserinin 1929 tarihinde Topkapı Sarayı’nda bulunduğundan bahsetmiştim. Çizim üzerindeki notlar incelendiği zaman, 1513’de Gelibolu’da yapılıp, 1517’de kumandan olarak katıldığı sefer sırasında bizzat Mısır’da Yavuz Sultan Selim’e sunduğu haritanın bir parçası olduğu anlaşılmaktadır. Ceylan derisi üzerine renkli çizilen haritanın; Avrupa, Asya, Afrika ve Amerika’nın keşfedilen kısımlarını içeren büyük bir dünya haritasının ya da çağın değimiyle “Mappa Mondo”nun bir kısmı olduğu, kesilmiş olan notlardan ve ayrıca Piri Reis’in kitabedeki açıklamalarından anlaşılmıştır.

 

_source

Yukarıdaki resimde harita üzerindeki notların açıklamaları mevcuttur. Oldukça detaylı anlatımlar içerdiğinden burada tekrar bahsetmeyeceğim. Dileyenler kaynaktan inceleme yapabilirler.

 

   1513 tarihinde çizilen ve günümüze ulaşan parça; İspanya ile Biskay Körfezi’ni, Afrika’yı, Atlas Okyanusu’nu, Amerika’nın o gün bilinen kısımlarıyla Karayip Denizi’ni içermektedir. Piri Reis kitabesinde belirttiği üzere haritasını; 20 adet harita ve Mappa Mondo, 8 adet Caferiye, bir adet batı haritası, 4 Portekiz haritası ve Kolomb’un batı tarafından çizdiği Amerika haritası’ndan yararlanarak ve onları oranlama ile birleştirerek elde etmiştir, ayrıca haritası, o gün bilinen 7 deniz için doğru ve geçerlidir.

 

_{Haritanın tahmini boyutu[Afetinan]}

Piri Reis'in 1513'te çizdiği haritanın kesilmeden önceki boyutunun yukarıdaki gibi olduğu düşünülmektedir. Bunu düşündüren kitab-ı bahriyede geçen: "Hint ve Çin denizlerinin taze çıkan haritaları ki diyarı Rum'da kimse bugüne dek bunları öğrenememiştir, beraber kaydedip Sultan Selim Hazretlerine Mısır'da verip.." kısmıdır. Kırmızı ile çerçevelenen alan haritanın elimize geçebilen kısmıdır. 1528'de çizdiği haritanın gösterdiği alan yeşil ile çerçevelenmiştir.

 

   Burada dikkat edilmesi gereken nokta şudur. Toplamda 34 haritadan yararlanan Piri Reis, bunların içerdiği Arapça, İspanyolca, Portekizce ve Yunanca yazılı bilgileri kendi seferlerinden elde ettiği bilgilerle kıyaslayarak doğru bir şekilde derlemiştir. Şu var ki; kullandığı haritalar farklı ölçekler ve çizimler içermesine rağmen Piri Reis üstün bilimsel bilgilerini kullanarak bunları tek bir haritada birleştirebilmiştir. Bu harita bize hem Piri Reis’in bilimsel bilgi düzeyini gösteriyor hem de ceylan derisi üzerine renkli ve kusursuz çizimiyle sanatçı yönünü düşündürüyor.

 

_{Harita üzerindeki pusula ve ölçekler source}

 

   Harita zamanının tüm haritalarından sadece çizim olarak üstün değil aynı zamanda üzerindeki ölçekler yardımıyla 9 mil(14,484 km) kadar ölçüm yapmamıza olanak sağlıyor. Haritadaki mesafeler günümüz mesafeleri ile kıyaslandığında çok yakın olmakla beraber daha uzundur. Bunun sebebi ise yanlış ölçüm değil Piri Reis’in çağının “Katalan Mili” ile bugünün standart ölçülerinin farklılığıdır.

 

   Piri Reis’in Kristof Kolomb haritasını nasıl elde ettiği de bir gizemdir. Ancak bir tahmine göre Kemal Reis ile İspanya sahillerinde savaşarak aldıkları 7 Kolomb gemisi sayesinde elde etmeleri mümkündür. Çünkü Kolomb haritası tahmini 1489 çizimidir ve bahsi geçen savaş 1501 yılına denk gelir. Bunun yanında Kristof Kolomb'un dört Amerika seyahatinden üçünde bulunan ve Kemal Reis'e esir düşen bir İspanyol'un keşifler hakkında birçok bilgi paylaştığını da haritada yazılı notlardan öğreniyoruz.

 

_{Temsili Osmanlı Donanması source}

 

   Piri Reis 1517’deki Mısır Seferi’nin ardından tekrar Gelibolu’da dinlenmeye çekilmiştir. Daha sonra kitap haline getireceği eserin notlarını 1521’de düzenlediği düşünülmektedir. Kanuni Süleyman’ın devletin başına geçmesinin ardından 1523 Rodos Seferi’nde büyük Türk Donanması içinde yerini almış, 1524’te ise Kanuni’nin emriyle Mısır’a giden Pargalı İbrahim Paşa’ya kılavuzluk etmiştir. İbrahim Paşa, bu yakın tanışıklık sırasında Piri Reis’e notlarını daha düzenli bir kitap haline getirmesini önermiştir. Bu sözlerden hareketle “Kitab-ı Bahriye”sini Gelibolu’da temize çeken Piri, İbrahim Paşa aracılığıyla kitabını Kanuni Sultan Süleyman’a sunmuştur.
 

Kitab-ı Bahriye, 78 sayfayı kaplayan 972 beyitlik manzum bir giriş ile başlar. Daha sonraki kısımlar fasıllara ayrılmıştır. Bu fasılların bir kısmı düzyazı bir kısmı nazım şeklindedir. Metinler yalnızca denizcilik ile ilgili bilgiler değil aynı zamanda tarihi, ekonomik, etnik, coğrafi ve savunma konularına ait bilgiler de verilerek anlatılmıştır. Kitab-ı Bahriye’nin son sözü ise: “Tamamladım sözü, buldum mutluluğu, bu tarihi ana da dokuz yüz on dedim.” şeklindedir. Buradan kitabın 1526 yılında tamamlandığını anlıyoruz.

 

_{Kitab-ı Bahriye, Topkapı Sarayı source}

 

   Kitabın Padişah tarafından büyük takdirle karşılanması üzerine Piri Reis bir harita daha yapmıştır. 1528 tarihli bu harita deve derisi üzerine 8 renk kullanılarak çizilmiştir ve 68x69 cm boyutundadır. Bu harita ise bize; Atlas Okyanusu kuzey bölümlerini, Kuzey Amerika kıyılarını, Grönland’dan Florida yarımadasına kadar kıyıları göstermektedir. Yine bu haritanın da parçalandığı ve elimizde olan kısmın Trinidad Adası hizasından kesildiği anlaşılmaktadır. Tahmini olarak bir dünya haritasının altıda biri olduğu söylenmektedir.

 

_{Piri Reis 1528 tarihli haritası source}

 

   Bu haritadan anlaşılacağı üzere Piri Reis, zamanının keşiflerini çok büyük bir dikkatle takip etmektedir. 1513 tarihli haritasında Kolomb haritasını esas alarak çizdiği ancak yeni keşiflerle yanlış olduğu anlaşılan bazı kısımları 1528 tarihli haritada düzelterek çizdiği görülmektedir. Böylece Piri Reis, her zaman bilimsel anlayışın kurallarına göre hareket ettiğini bir kez daha kanıtlamıştır.

 

   Piri Reis, Portekizlilerin Hint Okyanusu ve Kızıldeniz güneyindeki faaliyetleri artınca kurulan Hint Beylerbeyliği ya da Hint Kaptanlığı görevini 1547'de üstlenmiştir. 1548'de 60 gemiden oluşan donanması ile Aden'i ve Portekizlilerle birlikte isyan eden şeyhden Çetin Kalesi'ni alarak büyük bir başarı göstermiştir. 80 yaşına gelmiş bir amiral bu sayede Kanuni Sultan Süleyman'ın takdirini bir kez daha kazanmıştır.

 

_{Hint Okyanusu Osmanlı Filosu 16 yy. source}

 

   Piri Reis'in son seferinden bahsedelim.. 1552 yılı başlarında 30 gemi ile Maskat Kalesi'ni Portekizlilerden geri almıştır. Daha sonra Hürmüz Boğazı'nda düşman donanmasının 70 gemilik kuvvetini mağlup ederek kaçırmıştır. Ancak bu savaş sırasında Akdeniz kadırgalarından oluşan kuvveti Portekiz Karavellerine karşı çok yıpranmıştır. Bu yüzden Piri Reis kuşatmayı kaldırarak Basra'ya gitmiştir. Basra'da Osmanlı Valisi Piri Reis'e yardım etmemiş, üstüne savaşmaktan kaçan kürekçilerin bir kısmı dağılmıştır. Geri kalan mürettebat ancak 3 kadırga donatabilmiş, bunların birisi yolda batınca 2 kadırga ile Süveyş 'e varılmıştır.

 

_{Günümüz; Hürmüz Boğazı, Basra Körfezi, Süveyş ve Hint Okyanusu [Bahriye]}

 

   Piri Reis, Süveyş'e döndüğünde hayatının en büyük haksızlıkları ile karşılaşacağından maalesef ki habersizdir. Seferde geçirdiği yaklaşık bir yıl boyunca arkasından birçok iş çevrilmiştir. Birliğini bırakıp kaçmış olmakla suçlanmaktadır. Şanlı zaferlerle ve üstün hizmetlerle dolu geçmişi adeta yok sayılmaktadır. Hürmüz Adası halkının mallarını yağmalamak, askerlerini Basra'da bırakmak ve kaçmak ile suçlanmaktadır. Bu süreç 1554 yılına kadar devam etmiş, sonunda Kanuni Sultan Süleyman imzalı ferman gereği boynu vurularak yaklaşık 85 yaşında iken şehit edilmiştir...

 

_{Piri Reis source}

 

   Yazımın başlığında muhtemelen manasını hepinizin bildiği Latince bir deyiş kullanmıştım; Verba volant, Scripta manent yani Söz uçar Yazı kalır! Piri Reis'in hayatı boyunca tüm yaptıkları 1554 yılında silinmek istenmiştir. Ölümünün ardından kütüphanesi, yarım kalan çalışmaları Mısır'da kısmen dağılmış büyük çoğunlukla da tahrip edilmiştir. 1513 ve 1528 tarihli haritaları belki de bu sebeple tamamen değil de parça halinde günümüze ulaşmıştır. Bunun yanında birçok nüshaya çoğaltılmış olan Kitab-ı Bahriye'si de yağmadan kurtulup günümüze ulaşabilmiştir. Piri Reis, bilgi birikimini kitaba ya da haritalara dökmeseydi biz bugün kendisinden haberdar olabilecek miydik? Muhtemelen birkaç kuşak hakkında konuşulacak ama nihayetinde söz uçacaktı...

 

_{Osmanlı kalyonu source}

 

   Piri Reis bu kadar basit gerekçeler ile üstelik Osmanlı'ya verdiği faydalar da ortadayken şehit edilmiştir. Piri Reis'in idamı devletin işleyişindeki büyük yanlışlıklardan yalnızca birisidir. Adını adaletten alan bir padişahın imzasıyla adaletsizce idam edilmesi ise akla mantığa sığmamaktadır.. Bugün Piri Reis'in mezarının yeri bilinmemektedir. Ölümünün üzerinden geçen 464 yılda, ne mezarını ne de Mısır'da kaybolan veya saklanan çalışmalarını gün yüzüne çıkartmak üzere çalışma yapılmış değildir..

 

    Piri Reis hakkında söylenebilecek daha birçok söz vardır elbet. Ben ise yazımda Piri Reis'in hayatının ufak bir kısmına dokunmaya çalıştım. Sözü Piri Reis'in kitabına yazdığı şiirin bir kısmı ile bitirelim: