गुडूची (अमृतवल्ली) औषधीय

गुडूची (अमृतवल्ली) औषधीय पौधे पर विस्तृत लेख

प्रस्तावना

गुडूची, संस्कृत नामेण "अमृतवल्ली" इति प्रख्यातः औषधीयः पौधः आयुर्वेदे अतीव महत्वपूर्णः इति दृष्टः अस्ति। वैज्ञानिकनामेण इति प्रसिद्धः एषः पौधः भारतस्य सर्वत्र उपलभ्यते। अस्य पादपस्य पत्राणि हृदयाकारयुक्तानि भवन्ति, अतः एषः पादपः "हृदयवल्ली" इति अपि कथ्यते। गुडूची आयुर्वेदे "अमृत" इति कथ्यते, यः आयुष्यं दीर्घं करोति, रोगाणां प्रतिरोधं करोति, तथा शरीरस्य सर्वाङ्गसमृद्धिं च विधत्ते।

आयुर्वेदग्रन्थेषु गुडूची त्रिदोषनाशकः, रक्तशुद्धिकरः, प्रतिशोथकः, प्रतिरक्षात्मकः इत्यादिगुणैः वर्णितः अस्ति। विशेषतः अस्य प्रयोगः ज्वरनाशनार्थं, यकृतसंबन्धरोगेषु, पाण्डुरोगे, मधुमेहे च कृतः भवति। आयुर्वेदे अस्य महत्त्वं अत्यधिकं अस्ति, यः प्राचीनकालात् औषधीयोपचारार्थं प्रयुज्यते।

गुडूच्याः वनस्पतिकलक्षणानि

गुडूची कुलस्य सदस्यः एकः लतारूपः औषधीयः पादपः अस्ति। एषः पादपः दीर्घलता अस्ति, यः वृक्षेषु अधः, प्रासादेषु च उत्थाय वर्धते। अस्य स्तम्भः स्थूलः, खण्डितः, हरितः वा श्वेतवर्णयुक्तः भवति। पत्राणि हृदयाकाराणि, मृदुलानि, तथा हरितवर्णयुक्तानि सन्ति। पुष्पाणि लघूनि, पीतवर्णयुक्तानि च भवन्ति। गुडूच्याः फलानि लघूनि, रक्तवर्णयुक्तानि च भवन्ति, यानि पक्वतायां वृत्ताकाराणि दृश्यन्ते। अस्य लतायाः काण्डः तथा पत्राणि औषधीयदृष्ट्या सर्वाधिकमहत्त्वपूर्णानि सन्ति।

गुडूच्याः रासायनिकसङ्घटनम्

गुडूच्याः काण्डे तथा पत्रेषु विभिन्नाः रासायनिकाः घटकाः दृश्यन्ते, येन अस्य औषधीयगुणाः सिद्धाः भवन्ति। प्रमुखतया तत्र "गिलॉइन", "टीनोस्पोरिन", "टीनोस्पोराइड्स" , "साइटोस्टेरॉल", "बर्बेरिन" इत्यादयः रसायनाः विद्यमानाः सन्ति। एते घटकाः प्रतिशोथकाः, प्रतिजीवाणुनाशकाः, प्रतिरक्षात्मकाः, तथा ज्वरनाशकाः गुणान् प्रदर्शयन्ति।

गुडूचीस्य काण्डे अपि विविधाः अल्कलॉइड्स्, टेरपेनॉइड्स्, तथा फ्लेवोनोइड्स् इत्यादयः सक्रियाः घटकाः विद्यमानाः सन्ति, ये शरीरस्य प्रतिरक्षातन्त्रे विशेषेण सहायकाः भवन्ति।

गुडूच्याः औषधीयगुणाः

१. प्रतिरक्षात्मकः

गुडूची पादपः प्रतिरक्षात्मकगुणेन विशेषः औषधीयद्रव्यः अस्ति। अस्य सेवनं शरीरस्य प्रतिरक्षातन्त्रं प्रबलेन करोति, येन शरीरं विभिन्नेभ्यः संक्रमणेभ्यः रक्षणं कर्तुं शक्नोति। विशेषतः ऋतुपरिवर्तनकाले प्रायः जाताः सर्दिज्वरादयः रोगाः गुडूच्याः सेवनेन निरुद्धाः भवन्ति।

२. ज्वरनाशकः

गुडूची ज्वरनाशकगुणेन युक्तः पादपः अस्ति। आयुर्वेदे अस्य प्रयोगः विविधेषु ज्वररोगेषु, विशेषतः विषमज्वरे, मलेरियाज्वरे, दहज्वरे च कृतः भवति। अस्य काण्डस्य कषायः वा चूर्णं शरीरस्य तापं शमयति तथा शरीरं शीतलत्वं विधत्ते। अपि च, मलेरियादिषु रोगेषु अस्य प्रयोगः ज्वरनाशनार्थं अत्यन्तं उपयोगी अस्ति।

३. प्रतिशोथकः

गुडूची एकः शक्तिशालीः प्रतिशोथकः पादपः अस्ति। शरीरस्य विभिन्नाङ्गेषु जातः शोथः, संधिवातः, आमवातः, तथा अन्ये शोथयुक्तरोगाः गुडूच्याः सेवनेन शम्यन्ते। अस्य काण्डस्य रसः, चूर्णं वा पत्राणां क्वाथः आन्तरिकशोथस्य निवारणाय उपयुक्तः अस्ति। अस्य प्रयोगेण संधिवातः, मांसपेशीयः वेदना, तथा वातदोषजन्यरोगाः शीघ्रं शान्तिं प्राप्नुवन्ति।

४. यकृत्स्वास्थ्यवर्धकः

गुडूची यकृत्स्वास्थ्यं रक्षितुं विशेषतः प्रसिद्धः अस्ति। अस्य सेवनं यकृतस्य कार्यं सुधारयति तथा तं विषाणुभ्यः रक्षितुं सहायकः भवति। विशेषतः पाण्डुरोगे, यकृतस्राविणी, तथा अन्येषु यकृतसंबन्धी विकारेषु गुडूच्याः काण्डस्य क्वाथः वा चूर्णं प्रयोगेण यकृतस्य स्वास्थ्यम् स्थिरीकृतं भवति।

५. मधुमेहनाशकः

आयुर्वेदे गुडूची मधुमेहनाशकः इति प्रसिद्धः अस्ति। अस्य प्रयोगः रक्ते विद्यमानं शर्करायाः परिमाणं नियन्त्रयति। विशेषतः मधुमेहपीडितानां रोगिणां अस्य सेवनं अत्यन्तं लाभदायकं भवति। आधुनिकवैज्ञानिकदृष्ट्या, गुडूची पादपस्य काण्डे विद्यमानाः घटकाः इन्सुलिनस्रावस्य वृद्धिं कुर्वन्ति, येन रक्ते शर्करायाः परिमाणं सम्यक् व्यवस्थाप्यते।

६. रक्तशोधकः

गुडूची पादपः रक्तशोधकगुणेन अपि प्रसिद्धः अस्ति। अस्य सेवनं शरीरस्य रक्तविकारानां निवारणाय, विशेषतः चर्मरोगेषु, कुष्ठरोगेषु, रक्तपित्ते च प्रयोगं कुर्वन्ति। गुडूच्याः काण्डस्य रसः वा पत्राणां कषायः रक्ते विद्यमानं दोषं निवारयति तथा रक्तस्य शुद्धिं करोति।

७. त्वचारक्षकः

गुडूची त्वचायाः रक्षणं कर्तुं विशेषतः प्रसिद्धा अस्ति। अस्य प्रयोगः त्वचारोगेषु, यथा एक्जिमा, कुष्ठरोगः, फोडाः, चर्मदाहः इत्यादिषु कृतः भवति। अस्य लेपः त्वचायाः विकृतिं निवारयति तथा तस्या उज्ज्वलत्वं विधत्ते।

८. प्रतिआक्सिडेंटः

गुडूची प्रतिआक्सिडेंटगुणेन युक्ता अस्ति, यया शरीरं मुक्तानां कणिकानां नाशं कर्तुं सहायकं भवति। एते मुक्ताः कणिकाः शरीरस्य कोशाणां विकृतिवृद्धिं कुर्वन्ति, येन दीर्घकालिकरोगाः, यथा कैंसरः, हृदयरोगः, मधुमेहः च सम्पद्यन्ते। गुडूच्याः सेवनं एतेषां रोगाणां निवारणाय अत्यन्तं उपयुक्तं भवति।