मालकांगनी, औषधीय पौधा आयुर्वेदे महत्त्वपूर्ण

मालकांगनी औषधीय पौधे

प्रस्तावना

मालकांगनी, औषधीय पौधा आयुर्वेदे महत्त्वपूर्ण स्थानं धारयति। अयं पौधः भारतस्य अनेकेषु प्रदेशेषु वर्धते, तथा आयुर्वेदीयचिकित्सायां विशेषतः स्मरणशक्तिवर्धकः, तन्त्रिकातन्त्रसम्बद्धः तथा मस्तिष्कविकाराणां निवारणाय उपयुक्तः इति प्रसिद्धः अस्ति।
shelf made

अस्य प्रयोगः न केवल मानसिकस्वास्थ्याय, अपि तु अन्येषु शारीरिकरोगेषु यथा संधिवात, त्वचारोग, पाचनविकार, श्वसनविकारेषु अपि क्रियते। अतः अस्य औषधीयगुणाः विविधरोगेषु उपयोगी सन्ति, यः सम्पूर्णशरीरस्य स्वास्थ्यं संरक्षणं कुर्वन्ति।

मालकांगनी पौधेः लक्षणानि

मालकांगनी लता-रूपेण वर्धते, यस्य उन्नतिः 10-12 मीटरपर्यन्तं भवति। अस्य पत्त्राणि अण्डाकाराणि, सुस्पष्टदन्तयुक्तानि च सन्ति। पुष्पाणि लघूनि पीतवर्णयुक्तानि, गुच्छेषु सन्निवेशितानि भवन्ति। अस्य फलानि रक्तवर्णानि, लघुनि गोलाकाराणि भवन्ति, यासु बीजानि विद्यन्ते। अस्य बीजाः विशेषतः औषधीयमहत्त्वं धारयन्ति, तेषु विद्यमानं तैलं विभिन्नेषु चिकित्सोपकारेषु उपयुज्यते।

मालकांगनीस्य रासायनिकसङ्घटनम्

मालकांगनीस्य बीजेषु तथा तस्मात् निष्कासिते तैले विविधाः रासायनिकः घटकाः दृश्यन्ते, ये तस्य औषधीयं महत्त्वं निर्धारयन्ति। प्रमुखाः रासायनिकाः घटकाः यथाः

**सेलास्ट्रोल एषः तैलं मस्तिष्कस्य तन्तुकलानां पोषणं तथा तन्मण्डले सक्रियतां वर्धयति। अतः मानसिकशक्तिवर्धकः इति अयं तैलः प्रसिद्धः अस्ति।
**टैनिन्स् अत्र विद्यमानाः टैनिन्द्रव्याणि शरीरं प्रतिरोधकं कुर्वन्ति तथा दीर्घकालीन स्वास्थ्यं रक्षन्ति।
**फ्लेवोनोइड्स् अयं द्रव्यम् शक्तिशालीः प्रतिशोथकः अस्ति, यः सूजनं तथा शरीरस्य अन्यान्यदुःखानां शमनं करोति।
**एल्कलॉइड्स् अल्कलॉइड्स् अस्मिन पौधे तन्त्रिकातन्त्रस्य उत्तेजनं, मानसिक-स्वास्थ्यं च सुधारयन्ति।

मालकांगनीस्य औषधीयगुणाः

मालकांगनी पौधेऽस्मिन् बहवः औषधीयगुणाः विद्यन्ते, येन अयं पौधः विविधरोगेषु उपयुज्यते। प्रमुखाः गुणाः अधोलिखिताः सन्ति—

**स्मरणशक्तिवर्धकः अयं पौधः आयुर्वेदे "बुद्धिवर्धकः" इति विख्यातः अस्ति। अस्य बीजतैलं मानसिकक्षमतां, स्मरणशक्तिं च वर्धयति। विशेषतः अल्जाइमर रोगे, स्मृतिनाशे च एषः उपयोगीः अस्ति।
**तन्त्रिकातन्त्रसंवर्धकः मालकांगनी तन्त्रिकातन्त्रं पोषणं करोति। अनेन तैलं तन्त्रिकातन्त्रसम्बद्धविकारेषु यथा तनावः, अवसादः, मनोविकारेषु च प्रभावकारीः सिद्धः अस्ति।
**प्रतिशूलकः (Analgesic) एवं प्रतिशोथकः अस्य तैलस्य अभ्यङ्गं संधिवात, मांसपीडानां, तथा शूलनिवारणाय उपयुज्यते। एषः शोथं ह्रासयति तथा दारुणदुःखं शमयति।
**पाचनसंवर्धकः अयं पौधः पाचनप्रणालीं सुधारयति, भूखं वर्धयति, तथा अपचस्य विकाराणां शमनं करोति।
**त्वचारक्षकः त्वचारोगेषु यथा कुष्ठ, एक्जिमा इत्यादिषु एषः तैलं विशेषतः उपयोगीः अस्ति। त्वचामण्डलस्य पुनर्निर्माणं कुर्वन् अस्य स्वास्थ्यं रक्षति।
**श्वसनरक्षकः श्वसनतन्त्रस्य विकारेषु यथा अस्थमा, कास, श्वासकष्टे च अयं पौधः उपयुक्तः अस्ति। अस्य प्रयोगः श्वसनप्रणालीं सुधरेत् तथा श्वसनसंवर्धकं कार्यं करोति।

पारम्परिकः उपयोगः

आयुर्वेदे, सिद्धचिकित्सायां च मालकांगनी प्राचीनकालात् उपयुक्तः अस्ति। विशेषतः मस्तिष्कतन्त्रस्य विकाराणां, स्मरणक्षयस्य, तथा पाचन-श्वसनव्यवस्थायाः विकारेषु अस्य प्रयोगः व्यापकः अस्ति। तस्मिन् तैलेन शिरो-अभ्यङ्गं कृत्वा तन्त्रिकातन्त्रं स्थिरं भवति, तथा च मानसिकक्षमतायां वृद्धिः जायते।

आधुनिकविज्ञानसम्बद्धाः अध्ययनानि

वर्तमानकाले वैज्ञानिकाः अपि एतस्य पौधस्य गुणेषु रुचिं प्रदर्शयन्ति। अनेकेषु अध्ययनेषु मालकांगनीस्य औषधीयगुणाः सिद्धाः सन्ति। विशेषतः तन्त्रिकातन्त्ररक्षणे अस्य उपयोगः परीक्षणादृष्ट्या स्थापितः अस्ति। अस्य तैलं अल्जाइमर तथा अन्येषु मानसिकविकारेषु लाभप्रदं इति अनेकाः परीक्षणानि कुर्वन्ति।

मालकांगनीस्य उपयोगविधयः

मालकांगनीस्य विविधरूपेण उपयोगः क्रियते। तस्य प्रमुखाः उपयोगविधयः यथा—

**तैलसेवनं तैलं स्मरणशक्तिवर्धनाय प्रतिदिनं लघु मात्रायाः सेवनं कर्तव्यम्। आयुर्वेदे एतत् तैलं दुधेन वा जलयुक्तं मिलित्वा सेवनं निर्दिष्टं अस्ति।
**अभ्यङ्गः अस्य तैलं संधिवात, शूल, पीडा च निवारणाय बहिः त्वङ्गे अभ्यङ्गरूपेण प्रयुक्तं भवति।
**चूर्णं मालकांगनी पत्राणां चूर्णस्य सेवनं पाचनविकारेषु उपयुक्तः भवति।

निष्कर्षः

मालकांगनी एकः अति महत्वपूर्णः औषधीयः पौधः अस्ति, यः तन्त्रिकातन्त्रं पोषणं कुर्वन् मानसिकस्वास्थ्यं सुधरेत्। अनेन पौधेन न केवल स्मरणशक्तिवर्धनं, अपि तु विविधेषु शारीरिकरोगेषु च विशेषतः उपयोगः भवति। आधुनिकशोधः अपि अस्य गुणानां मान्यता यच्छति, तस्मात् अस्य पौधेः प्रयोगः रोगनिवारणाय आवश्यकः भवति।l