रत्ती (गुञ्जा) औषधीय

रत्ती (गुञ्जा) औषधीय पौधे पर विस्तृत लेख

प्रस्तावना

रत्ती इति औषधीयः पौधः संस्कृते "गुञ्जा" इति नाम्ना प्रख्यातः अस्ति। एषः पौधः भारतस्य प्राचीन आयुर्वेदिकग्रन्थेषु तथा वैद्यचिकित्सायाम् अतिप्रसिद्धः अस्ति। गुञ्जा पादपः न केवलं एकः औषधीयद्रव्यः, अपि तु मणिरत्नादीनां मापनाय तथा धार्मिककृत्येषु अपि उपयुज्यते। एतस्य बीजानि विशेषतः रक्तवर्णयुक्तानि सन्ति, यानि मणिरत्नादीनां तौलसाम्यं परिकल्पयितुं प्रयुज्यन्ते।

औषधीयदृष्ट्या, गुञ्जा बहुगुणयुक्तः पौधः अस्ति, यः विभिन्नेषु रोगेषु उपयोगी भवति। अस्य पत्राणि, मूलानि, बीजानि च विविधरोगनाशनार्थं प्राचीन आयुर्वेदे प्रयोगं कुर्वन्ति। तथापि, अस्य बीजानि विषप्रधानानि अपि सन्ति, यानि केवलं आयुर्वेदाचार्याणां निर्देशानुसारमेव प्रयुज्यते। अनेकेषु रोगेषु, विशेषतः वात-पित्त-कफविकारेषु, अस्य प्रयोगः अतिप्रशस्तः अस्ति।

गुञ्जापादपस्य वनस्पतिकलक्षणानि

गुञ्जापादपः कुलस्य सदस्यः अस्ति, यः एकः लतारूपः पादपः अस्ति। एषः मध्यमाकारयुक्तः पौधः भवति, यः 10-15 मीटरपर्यन्तं उन्नतिं प्राप्नोति। अस्य पत्राणि द्विपक्षसंकुलानि, लघुलम्बान्येव भवन्ति। पुष्पाणि श्वेतवर्णयुक्तानि अथवा गुलाबवर्णयुक्तानि सन्ति। गुञ्जायाः फलानि स्फीतानि सन्ति, यानि हरितवर्णयुक्तानि भवन्ति, किन्तु पक्वतायां रक्तवर्णे परिवर्तयन्ति। फलस्य अन्तः सुन्दराणि रक्तकृष्णवर्णयुक्तानि बीजानि सन्ति, यानि "रत्ती" इति प्रख्यातानि।

गुञ्जायाः औषधीयगुणाः

गुञ्जायाः सर्वाङ्गोपयोगित्वं आयुर्वेदे प्रसिद्धम् अस्ति। अस्य पत्राणि, मूलानि, बीजानि, पुष्पाणि च औषधीयमहत्त्वेन युक्तानि भवन्ति।

१. प्रतिजीवाणुनाशकः

गुञ्जा पादपस्य पत्राणि, मूलानि च प्रतिजीवाणुनाशकगुणेन युक्तानि सन्ति। अस्य प्रयोगः विविधेषु जीवाणुजन्यरोगेषु कृतः भवति। विशेषतः त्वचारोगेषु, यथा कुष्ठरोगः, चर्मदाहः, व्रणः इत्यादिषु गुञ्जायाः पत्राणां लेपनं अत्यन्तं उपयोगी भवति।

२. वातहरः

गुञ्जा वातहरगुणेन प्रसिद्धः औषधीयपादपः अस्ति। अस्य प्रयोगः शरीरस्य विभिन्नेषु शोथरोगेषु, विशेषतः वात-पित्तदोषजन्यरोगेषु कृतः भवति। संधिवातः, आमवातः इत्यादिषु अस्य प्रयोगः शोथनिवारणाय कृतः अस्ति। गुञ्जामूलस्य चूर्णं वा कषायः आन्तरिकोपचाराय प्रयुक्तं भवति।

३. ज्वरनाशकः

गुञ्जायाः मूलानि, पत्राणि च ज्वरनाशकरूपेण आयुर्वेदे प्रसिद्धानि सन्ति। विशेषतः विषमज्वरस्य, मलेरियाज्वरस्य च उपचाराय गुञ्जायाः क्वाथः उपयुक्तः भवति। अस्य सेवनं शरीरस्य तापं शमयति तथा प्रतिरोधक्षमत्वं वर्धयति।

४. कृमिनाशकः

गुञ्जायाः बीजानां चूर्णं कृमिनाशनार्थं उपयुक्तं भवति। अन्नप्रणालीमध्ये विद्यमानाः कृमयः, विशेषतः शिशूनां कृमिविकारेषु, अस्य चूर्णस्य सेवनं लाभदायकं भवति। तथापि, विषत्वमस्ति, अतः चिकित्सकनिर्देशानुसारमेव प्रयुक्तव्यम्।

५. श्वासनिरोधहरः

आयुर्वेदे गुञ्जायाः पत्राणां उपयोगः श्वासनिरोधनिवारणाय प्रचलितः अस्ति। श्वासरोगेषु, कासरोगेषु च अस्य पत्राणां क्वाथः वा चूर्णं प्रयुक्तं भवति। एषः श्वसनतन्त्रे विद्यमानं कफं निवारयति तथा श्वसनमार्गस्य शुद्धिं करोति।

६. व्रणरोपणः

गुञ्जायाः पत्राणां लेपः व्रणरोपणार्थं प्रसिद्धः अस्ति। अस्य पत्राणां रसः वा चूर्णं व्रणेषु, छिद्रेषु वा उपयुक्तं भवति। व्रणाणां शीघ्रं रोपणं कर्तुं अस्य पत्राणां गुणाः सहायकाः सन्ति। अस्य प्रयोगेण व्रणाणां संक्रमणे अपि निवारणं भवति।

७. कफहरः

कासरोगेषु, श्वासनिरोधे च गुञ्जायाः बीजानां वा पत्राणां प्रयोगः विशेषतः कृतः भवति। कफसञ्चये श्वसनमार्गे बाधा उत्पन्ना स्यात्, तदा गुञ्जायाः चूर्णं वा कषायं श्वसनमार्गस्य शुद्धिं कर्तुं सहायकं भवति। कफमलहरणं तथा श्वासमार्गस्य मार्गणं कर्तुं गुञ्जायाः गुणाः अत्यन्तं उपयोगिनः भवन्ति।

८. रक्तविकारनाशकः

गुञ्जायाः उपयोगः रक्तविकारेषु अपि कृतः भवति। विशेषतः रक्तदोषजन्यरोगेषु अस्य बीजानां वा पत्राणां प्रयोगः आयुर्वेदे वर्णितः अस्ति। अस्य सेवनं रक्तस्य शुद्धिं करोति तथा रक्तपित्तविकाराणां निवारणं कर्तुं सहायकं भवति।

आयुर्वेदे गुञ्जायाः महत्त्वम्

चरकसंहितायां गुञ्जायाः उल्लेखः

चरकसंहितायां गुञ्जा विषघ्नवर्गे अन्तर्भूतः औषधीयद्रव्यः इति उल्लिखितः अस्ति। विषघ्नवर्गे अन्तर्भूतं द्रव्यम् विषनिवारणाय तथा रक्तशुद्धिकारकः इति मान्यते। गुञ्जायाः बीजानि विशेषतः रक्तपित्तविकारस्य निवारणार्थं प्रयुक्तानि सन्ति। अपि च गुञ्जायाः पत्राणि चर्मरोगेषु उपयुक्तानि मता सन्ति।

सुश्रुतसंहितायां गुञ्जायाः उपयोगः

सुश्रुतसंहितायां गुञ्जा व्रणोपचाराय, कुष्ठरोगनिवारणाय च प्रमुखतया वर्णिता अस्ति। व्रणेषु, छिद्रेषु वा गुञ्जापत्राणां लेपः शीघ्रं व्रणरोपणं करोति इति वर्णितः अस्ति। अपि च अस्य बीजानां विषहरगुणः अपि वर्णितः अस्ति।

आधुनिकवैज्ञानिकदृष्ट्या गुञ्जायाः गुणाः

१. प्रतिकैंसरगुणाः

आधुनिकवैज्ञानिकाः गुञ्जायाः बीजेषु "अब्रिन" इति विषैला रासायनिकः घटकः विद्यमानं इति शोधितवन्तः। एषः घटकः कैंसरकोषाणां वृद्धि-निवारणाय उपयोगी भवति। विशेषतः अस्य घटकस्य प्रयोगः कैंसरनिरोधकः इति मान्यते, किन्तु विषगुणत्वात् अयं विशेषसावधानीयुक्तः प्रयुक्तव्यः भवति।