हरिद्रा औषधीय पौधे

हल्दी (हरिद्रा) औषधीय पौधे पर विस्तृत लेख

प्रस्तावना

हल्दी, संस्कृत नामेण "हरिद्रा" इति प्रसिद्धः औषधीयः पौधः भारतस्य प्राचीनतमः तथा महत्वपूर्णः औषधीयवृक्षः अस्ति। हल्दी आयुर्वेदे, सिद्धचिकित्सायां, यूनानी चिकित्सा पद्धतिषु च न केवलं एकः प्रमुखः औषधीयद्रव्यः, अपि तु आहारवस्तु, सौंदर्यवर्धकः, तथा धार्मिककृत्येषु अपि अस्य महत्त्वं अत्यधिकं अस्ति। हल्दी, वैज्ञानिकनामेण इति कथ्यते, जड़ी-बूटियों के जगत् में अद्वितीय स्थानं धारयति। अस्य मूलभागः औषधीयोपयोगाय प्रयुक्तः भवति, यः पृथिवीतः उत्खन्यते।

हरिद्रायाः वनस्पतिकलक्षणानि

हल्दी कुलस्य कन्दीयः पौधः अस्ति, यः 1-1.5 मीटरपर्यन्तं उन्नतिं प्राप्नोति। अस्य पत्त्राणि दीर्घाणि लम्बाणि च भवन्ति। पुष्पाणि हरिद्रायाः हरितवर्णयुक्तानि सन्ति, तथापि पादपस्य भूमिगतः कन्दः तस्य औषधीयमहत्त्वं विधत्ते। कन्दः स्तम्भात् स्फीतः भवति, यस्य वर्णः पीतः अस्ति, तथा तस्य स्वादः कषाय-तिक्तः। एषः कन्दः, यः "हल्दी" इति प्रचलितः अस्ति, विभिन्नेषु औषधीयोपचारेषु प्रयुज्यते।

हरिद्रायाः रासायनिकसङ्घटनम्

हल्दी पादपस्य कन्दे विविधाः रासायनिकाः घटकाः दृश्यन्ते, येन एषः औषधीयमहत्त्वं प्राप्तवान् अस्ति। तत्र प्रमुखं रसायनं "कुर्कुमिन" इति कथ्यते, यः हल्दीस्य प्रमुखः सक्रियः घटकः अस्ति। कुर्कुमिनस्य प्रतिशोथकः, प्रतिआक्सिडेंटः, प्रतिजीवाणुनाशकः, कैंसरनिरोधकः च गुणाः बहुधा वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्धाः सन्ति।

अन्येषु घटकेषु टरमेरोन्स् , जिंजिबरिन्स् , तथा फ्लेवोनोइड्स् अपि दृश्यन्ते, येषां योगेन हल्दी तन्तुसंवर्धकः, त्वचारक्षकः, रक्तशुद्धिकरः च भवति।

हरिद्रायाः औषधीयगुणाः

१. प्रतिशोथकः

हल्दी एकः शक्तिशालीः प्रतिशोथकः औषधीयद्रव्यः अस्ति। शरीरस्य विभिन्नेषु अंगेषु शोथस्य निवारणाय अस्य प्रयोगः आयुर्वेदे प्राचीनकालात् कृतः भवति। हल्दीमध्ये विद्यमानः कुर्कुमिनः शोथनिवारणार्थं उत्तमः गुणकारीः अस्ति। अस्य सेवनं तथा बहिः प्रयोगः संधिवात, दन्तविकार, मांसपेशीविकार, अन्येषु च शोथयुक्तरोगेषु कृतः भवति।

२. प्रतिआक्सिडेंटः

हल्दी प्रतिआक्सिडेंटगुणेन युक्ता अस्ति, यया शरीरं विद्यमानानि मुक्ताः कणिकाः नष्टं कर्तुं सहायकाः भवन्ति। एते मुक्ताः कणिकाः शरीरस्य कोशाणां वृद्धिं विकृतिं च प्रेरयन्ति, येन दीर्घकालिकरोगाः यथा कैंसरः, मधुमेहः, हृदयरोगः च सम्पद्यन्ते। हल्दी अस्यैव निवारणाय उपयोगिता अस्ति।

३. प्रतिजीवाणुनाशकः

हल्दी प्रतिजीवाणुनाशकगुणेन अपि युक्ता अस्ति। एषा विशेषतः जीवाणुनाशाय, विषाणुनाशाय, कवकनाशाय च उपयुक्ता अस्ति। अस्य प्रयोगः बाह्यरोगेषु, त्वचाविकारेषु, तथा आन्तरिकशरीररोगेषु बहुधा कृतः भवति। विशेषतः व्रणेषु, संक्रमणेषु च हल्दी लेपस्वरूपेण प्रयुक्ता भवति।

४. रक्तशोधकः

आयुर्वेदे हल्दी उत्तमः रक्तशोधकः औषधीयद्रव्यः इति मता अस्ति। अस्य सेवनं शरीरस्य रक्तप्रवाहे विद्यमानं दोषं निवारयति तथा रक्तस्य शुद्धिं करोति। अस्य गुणेन विभिन्नरक्तविकाराणां, यथा चर्मरोगाणां, रक्तपित्तविकारस्य च निवारणं कर्तुं शक्यते।

५. त्वचारक्षकः

हल्दी त्वचायाः रक्षणं तथा पुष्टिं कर्तुं अत्यन्तं उपयोगिता अस्ति। त्वचारोगेषु यथा कुष्ठः, एक्जिमा, दाहः इत्यादिषु अस्य प्रयोगः विशेषतः कृतः भवति। अपि च सौंदर्यवर्धनाय अस्य प्रयोगः प्राचीनकालात् कृतः भवति। अस्य लेपेन त्वचा शुद्धा, उज्ज्वला, तथा दोषरहिता भवति।

६. पाचनसंवर्धकः

हल्दी पाचनप्रणालीं सुधारयति। अस्य सेवनं अजीर्णे, उदरवेदने, तथा उदरविकारेषु लाभदायकं भवति। अपि च यकृत्सम्बन्धे अस्य गुणाः विशेषतः महत्वपूर्णाः भवन्ति। यकृतस्य कार्यं तथा पित्तविसर्जनं सम्यक् कुर्वन् हल्दी यकृत्स्वास्थ्यं रक्षति।

७. कैंसरनिरोधकः

आधुनिके वैज्ञानिके संशोधनेन सिद्धं जातं यत् हल्दी कुर्कुमिनस्य कारणेन कैंसरनिरोधकगुणेन युक्ता अस्ति। एषा शरीरस्य कैंसरकोषाणां वृद्धिं निवारयति तथा कैंसररोगस्य प्रादुर्भावे प्रतिरोधं करोति। विशेषतः त्वचाकैंसरः, पित्ताशयकैंसरः, कोलनकैंसरः च अस्य प्रयोगेण निरुद्धाः भवन्ति।

आयुर्वेदे हरिद्रायाः महत्त्वम्

चरकसंहितायां हरिद्रायाः उल्लेखः

आयुर्वेदस्य प्रसिद्धग्रन्थे चरकसंहितायां हरिद्रायाः उल्लेखः विस्तृतः रूपेण दृश्यते। अस्य ग्रन्थे हरिद्रा त्रिदोषशामकः इति वर्णिता अस्ति। विशेषतः वात-पित्त-कफदोषाणां शमनाय अस्य प्रयोगः कृतः भवति। अपि च चरकसंहितायां हरिद्रायाः उपयोगः विविधरोगेषु यथा रक्तपित्तः, कुष्ठरोगः, प्रमेहः, आमवातः, श्वासनिरोधः इत्यादिषु वर्णितः अस्ति।

सुश्रुतसंहितायां हरिद्रायाः महत्त्वम्

सुश्रुतसंहितायां हरिद्रा व्रणरोगेषु प्रमुखतया वर्णिता अस्ति। अस्य औषधीयद्रव्यस्य उपयोगेन व्रणाणां शीघ्रं रोपणं भवति तथा संक्रमणं निवारयति। सुश्रुतः व्रणोपचाराय हरिद्रायाः लेपस्य प्रयोगं निर्दिष्टवान् अस्ति।

आधुनिकविज्ञानसम्बद्धाः हरिद्रायाः गुणाः

प्रतिकैंसरगुणाः

आधुनिकवैज्ञानिकैः कुर्कुमिनः प्रतिकैंसरगुणाः शोधिताः सन्ति। एषः घटकः शरीरस्य कैंसरकोषाणां विकासं निवारयति तथा तासां विकृतिवृद्धिं अपि रोद्धुं सहायकः भवति। विशेषतः कुर्कुमिनः गुणः प्रोस्ट्रेटकैंसर, स्तनकैंसर, यकृतकैंसर, त्वचाकैंसरस्य च निवारणाय सिद्धः अस्ति।

यकृत्स्वास्थ्यरक्षणम्

आधुनिके संशोधनेन सिद्धं जातं यत् हरिद्रायाः सेवनं यकृत