Gdzie jest sztuka w syberyjskich obrazach?

Oglądam ostatnio sporo obrazów przedstawiających zesłańców. Jest tego całkiem sporo, chociaż podejrzewam że wiele mogło zostać zniszczonych jeszcze w XIX wieku. Istnieje wiele prac na ten temat ale jedna książka zasługuje na szczególną uwagę. Książka, właściwie album reprodukcji Rok 1863 w malarstwie polskim. Wielu z przedstawionych w nim obrazów nie da się już zlokalizować, być może nie istnieją. Inne trafiły do kolekcji muzealnych, częściej do magazynów niż na ekspozycje. Wyjątkiem jest stała wystawa w X Pawilonie Cytadeli w Warszawie. Można tam zobaczyć bardzo bogaty zestaw prac Aleksandra Sochaczewskiego, które są porażającym dokumentem choć Sochaczewski nie był wybitnym artystą.

Ale wśród zesłańców byli inni, autentycznie zadziwiający artyści. Należał do nich z pewnością Ignacy Ceyzik, którego życiorys mógłby być kanwą nie jednego ale kilku filmów sensacyjnych. Jego zdolności artystyczne znajdowały ujście w nie całkiem legalnych zajęciach.

„W 1802 roku zaczął studiować chemię, historię i język francuski. Jednocześnie udzielał korepetycji, pracował też jako kancelista na uczelni, gdzie wykonywał kunsztowne dyplomy dla studentów. Zapewniało mu to nawet godziwe utrzymanie. Za wykonanie 8 do 9 wierszy otrzymywał zwykle po 10 czerwonych złotych. Właśnie wtedy, na studiach, po raz pierwszy podjął także nielegalną działalność – mianowicie zaczął podrabiać bilety teatralne. Były to wyłącznie bilety na miejsca na parterze, a ponieważ na parterze wileńskiego teatru miejsca nie były numerowane, dzięki czemu proceder bardzo długo uchodził Ceyzikowi bezkarnie. Znacznie później sam przyznał się do winy.”

Ale to był dopiero początek, jego biografię autorstwa Beaty Mróz można poznać na stronie Muzeum Pamięci Sybiru skąd pochodzi powyższy fragment. Cejzikowi nie wystarczyło fałszowanie biletów ale wkrótce stał się fałszerzem banknotów. Po licznych perypetiach ostatecznie trafił na Syberię, gdzie rozwinął swoje inne talenty, przede wszystkim zasłynął jako ceramik. Jak pisze Beata Mróz:

„Paradoksalnie dopiero w więzieniu Ceyzik w pełni rozwinął swoje artystyczne zdolności. Jego wyroby z chleba i gliny oraz w przygotowanej wg własnej technologii masie ceramicznej, przypominającej kamionkę angielską, zdobyły sobie sławę, wręcz je rozchwytywano. Dzieła z czarnej, żółtej i rudawej gliny znajdywały chętnych odbiorców, a za ujawnienie receptury oferowano mu niebagatelną sumę 15 tys. rubli. Twórca formował figurki i drobne przedmioty użytkowe jak fajki czy naczynia. Dekorował je motywami roślinnymi, owadami lub scenkami mitologicznymi. Jako narzędzia rzeźbiarskie służyły mu: igła, zaostrzony gwóźdź, pręciki z miotły, ość ryby czy kawałek szkła.”

W Muzeum Narodowym w Warszawie znajduje się plakieta, która przedstawia artystę przykutego do taczki.

Czy ktoś miałby ochotę dziś udekorować sobie mieszkanie obrazami o tematyce syberyjskiej? Wydaje się to mało prawdopodobne, ale tak właśnie zrobiła Maria Konopnicka wieszając na ścianach swojego mieszkania reprodukcje Grottgera.

Na zakończenie jeden z moich ulubionych i autentycznie pięknych obrazów Malczewskiego z serii przedstawiającej zesłańców.

Jacek Malczewski, Wygnańcy, 1890