Historyk na tle syberyjskiego pejzażu

Zawsze lubiłem ten portret Malczewskiego, chociaż nigdy mu się dokładniej nie przyglądałem. No i zawsze zwracałem uwagę na portretowanego, ukazanego tak jakby wstawał, wysuwał się do przodu. Była w jego twarzy jakaś energia, która mnie fascynowała. Dopiero teraz, przygotowując wystawę o Malczewskim i Słowackim, dowiedziałem się, że August Sokołowski był historykiem, prowadził działalność polityczną, najpierw był demokratą potem jego poglądy polityczne wyewoluowały w stronę konserwatyzmu.

Malczewski w dojrzałym symbolistycznym okresie swojej twórczości już dość rzadko (choć nadal mu się to zdarzało) przedstawiał w swoich obrazach konkretne sceny inspirowane twórczością Słowackiego. Częściej te odniesienia stawały się częścią tła jego obrazów w dosłownym i przenośnym tego słowa znaczeniu. O tym że Malczewski żył Słowackim nieustannie świadczyły "syberyjskie" rekwizyty, nawiązujące do wczesnych obrazów inspirowanych Anhellim. Najważniejszy to szynel zesłańca, który narzucił w tym obrazie portretowanemu na elegancki garnitur i z którego on się wyswobadza, tak jakby chciał przekroczyć niemożliwe do zniesienia dziedzictwo XIX wieku. Jeszcze ciekawsze jest tło obrazu. Widać na nim słabo czytelny las na horyzoncie, przed którym rozciąga się pusta przestrzeń. Nie sposób stwierdzić czy pokryta śniegiem, czy zasnuta chmurą. Ta pusta przestrzeń przechodzi niezauważalnie w obszar wodny, nad którym latają rybitwy lub mewy. Te rybitwy kierują myśl ku Anhellemu. We fragmencie poświęconym rozmyślaniom Anhellego o Ellenai pojawiają się takie słowa:

I dziwił się, że skarga jej była maleńką i skarżącą się 
    jak płacz niewinnej  dzieciny, kiedy zazdrościła ptakom
    skrzydeł  niebieskich, widząc jak rybitwy białe wędrują 
    ku słońcu  złotemu i toną w promieniach.

Ten wątek wraca jeszcze w wierszu Anioł ognisty – mój anioł lewy

Anioł ognisty - mój anioł lewy
Poruszył dawną miłości strunę.
Z tobą! o! z tobą - gdzie białe mewy,
Z tobą - w pod śnieżną sybirską trunę,
Gdzie wiatry wyją tak jak hyjeny,
Tam gdzie ty pasasz na grobach reny.

Nie można mieć wątpliwości w jakim pejzażu Malczewski sportretował historyka. Jednak to nie koniec historii. Ponad syberyjską tajgą umieścił gałązkę na której usiadły ptaki. Dopiero po bliższym przyjrzeniu się można się zorientować, że to nie ptaki a anioły. A między nimi serafin taki, jak na obrazach świętego Franciszka. A więc historia, cierpienie, dzieją się u Malczewskiego w kontekście metafizycznym, i tylko on może nadać sens ludzkiej egzystencji.