Jak ugryźć Słowackiego?

Malczewski nie był pierwszym polskim artystą, który sięgnął po utwory Słowackiego. Wcześniej dzieła inspirowane Anhellim stworzyli Marceli Maszkowski (1837-1862) – akwarelę z 1858 W drodze na zesłanie,

Karol Młodnicki (1835-1900) – obraz W kopalni syberyjskiej z 1863 oraz przede wszystkim późniejszy przyjaciel Malczewskiego, Witold Pruszkowski, który w 1878 roku stworzył obraz Śmierć Anhellego.

Jego wystawienie w 1879 w Krakowie „wywołało szok u publiczności i krytyki”.

Jacek Malczewski nie zdradzał znaczeń swoich obrazów, jedynie wybranym osobom uchylał rąbka tajemnicy. Dzięki listowi Marii Konopnickiej wiadomo, że cykl obrazów sybirskich inspirowanych Anhellim miał odpowiadać kolejnym wezwaniom modlitwy „Ojcze nasz”.

„A może mi Pan powie, jakie obrazy Pana odpowiadają jakimś prośbom z «Ojcze nasz»? Na pewno to wiem tylko, że owa śmierć na etapie, którą w oczach mam i wszędzie poniosę z sobą to była «Ale nas zbaw ode złego».
Wyobrażam sobie ogromną i pełną prostoty tragiczność tego płótna, które będzie nosiło tytuł «Amen». Anhelli mówi w jednym miejscu «Może i taka ofiara cicha jest potrzebna». – O, i jak potrzebna. Ona zapładnia duszę ludzką widzeniami, które obleczone w ciało stają się pacierzem narodu.”

List Marii Konopnickiej do Jacka Malczewskiego, Monachium, 3. marca 1891

Pierwsze obrazy z cyklu były jeszcze bliskie estetyce akademizmu. Malczewski już podczas pobytu w Paryżu był świadomy, że akademicki idealizm nie jest jego celem. Stopniowo podążał drogą coraz bardziej bezkompromisowego realizmu. Adam Chmielowski, pisząc o tworzeniu obrazów opartych na wizji artysty a nie akademickiej praktyce opartej na studiach z modela, twierdził, że takie obrazy z konieczności nie mogą być precyzyjnym wizerunkiem rzeczywistości, stąd nie należy w tego rodzaju obrazach stosować wyraźnych konturów, najważniejsza jest plama barwna. Malczewski miał tej kwestii przeciwne zdanie. Uważał, że obraz oparty na artystycznej wizji może skutecznie oddziaływać na widza tylko wtedy, gdy fantastyczne kształty są przedstawione w sposób maksymalnie realistyczny. To podejście wydaje się zaskakująco zgodne z teoriami działającego w Paryżu teoretyka symbolizmu, Teodora Wyzewy. Wyzewa, choć nie stosował jeszcze nazwy symbolizm, pisał o sztuce przyszłości, jako o sztuce, której jedynym przedmiotem mogą być wrażenia i uczucia artysty, bowiem wszystko co wiemy o świecie zewnętrznym jest z konieczności zafałszowane przez nasze zmysły. Tę sztukę czerpiącą z wnętrza artysty nazywał sztuką wagneriańską lub wyższym realizmem.

Malczewski kilkakrotnie wracał do tematu Śmierci Ellenai. W obrazie o tym temacie z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie najdalej poszedł w bezkompromisowym realizmie przedstawieniu zmarłej Ellenai. Na pierwszy rzut oka widz może nie zdać sobie sprawy, że namalowana w skrócie jej lewa noga sterczy stężała w górę. Podobnie ręce zmarłej zesztywniały w nienaturalnej pozycji. Dopiero wyobrażenie sobie jak ta scena mogłaby wyglądać z boku, uświadamia całą grozę sytuacji i głębię rozpaczy Anhellego całującego stopy Ellenai.

(c.d.n.)