Kto to jest Eloe?

Od chwili debiutu, do swojej śmierci Jacek Malczewski był nieprzerwanie kojarzony z twórczością Juliusza Słowackiego. Od kiedy zaczęliśmy się śmiać z tego że „Słowacki wielkim poetą był” jego popularność systematycznie spada. Czy ktoś go jeszcze dziś czyta poza uczniami przymuszonymi programem szkolnym lub reżyserami teatralnymi obmyślającymi kolejny skandal? Za to Malczewski nadal jest popularny, a może popularny jak nigdy, głównie za sprawą cen jakie jego obrazy osiągają na aukcjach.

Już za jego życia ceniono jego twórczość, rezygnując przy tym, mniej lub bardziej świadomie, z podejmowania prób zrozumienia jego obrazów. Ci którzy zbyt wnikliwie starali się w przeanalizować ich znaczenie tak jak Jan Bołoz-Antoniewicz byli (i są nadal) traktowani jak nudni pedanci, nie mający tak naprawdę pojęcia o sensie tego malarstwa. Pomógł temu sam Malczewski, który ponoć na pytanie o znaczenie swoich obrazów stwierdził lekceważąco „zapytajcie Bołoza”. W rzeczywistości w wielu przypadkach to co pisze Bołoz w katalogu pierwszej monograficznej wystawy Jacka Malczewskiego we Lwowie nadal się broni.

Ilu z dzisiejszych widzów imiona Eloe, Ellenai, Anhelli coś mówią? Czy wiedzą że pochodzą z poematu Słowackiego? Czy ta wiedza jest im w ogóle do czegokolwiek potrzebna? W Malczewskim zachwyca dziś przede wszystkim oniryczna obrazowość, im bardziej niezrozumiała tym lepiej, oczywiście także mastria jego warsztatu, nawet w swoim czasie nie miał pod tym względem sobie równych, co dopiero teraz. Ale kto jeszcze zachwyca się, i przejmuje, jego odczytaniem Słowackiego? Na dodatek, jeżeli ktoś już zwraca na to uwagę, jak Jarosław Marek Rymkiewicz, to tylko po to żeby napisać że Malczewski źle wymyślił Eloe, w ogóle nie zrozumiał intencji Słowackiego, i że Pruszkowski zrobił to lepiej. Myślę, że to nieco zbyt surowy sąd. Malczewski, jako jedyny z polskich twórców swojej epoki, zrozumiał, że sen, wizja, aby wywrzeć wrażenie w swojej malarskiej interpretacji, muszą być przedstawione w sposób bardziej realny niż fotografia.

Jacek Malczewski, Eloe, 1909

Witold Pruszkowski, Eloe, 1892