Seksualność osób starszych

W społeczeństwie rozpowszechnione są liczne mity dotyczące seksualności człowieka. Jednym z nich dotyczy twierdzenia, że osoby starsze nie mają możliwości prowadzenia aktywnego życia seksualnego. Dodatkowym elementem, który nadaje temu zjawisko pejoratywne znaczenie jest fakt, że seniorów, którzy mają kontakty seksualne uważa się często za niemoralnych i działających wbrew ludzkiej naturze.

Tego typu twierdzenia nie tylko krzywdzą osoby starsze, ale także oparte są one na poglądach, które nie mają związku z faktycznymi zachowaniami seksualnymi osób starszych. Edukacja seksualna jest jednym z narzędzi, które mogłyby pomóc skorygować błędne postrzeganie okresu starości jako tego, w którym postępuje degradacja funkcji seksualnych. Jednak życie w kulturze uwarunkowanej ściśle poprzez tradycje judeochrześcijańskie nie pozostawia zbyt wiele miejsca na takie rozważania. Korzeni takiego podejścia można upatrywać w dogmacie twierdzącym, że seks służyć ma tylko prokreacji, a każda inna funkcja seksualności niż biologiczna jest grzeszna.

Wbrew powszechnym opiniom, zachowania seksualne towarzyszą nam na każdym etapie życia. Występują one od okresu wczesnego dzieciństwa aż do śmierci. Peppard (1986) stwierdził, że potrzeby seksualne utrzymują się przez większość życia, a ich podejmowanie wynika z zadowolenia z życia oraz satysfakcji ze związku, a nie wieku człowieka. Wynika z tego, że jednostka może cierpieć z powodu braku możliwości zrealizowania swoich potrzeb seksualnych. Dlatego też, jeśli uznamy, że na zdrowie człowieka składa się nie tylko brak choroby, ale także poczucie dobrostanu, należałoby dążyć do zapewnienia go również osobom starszym.

A - pixabay

Funkcje i norma seksualna

Seksualność człowieka spełnia trzy podstawowe funkcje. Pierwszą z nich jest funkcja reprodukcyjna. Druga - psychologiczna, która polega na zaspokajaniu potrzeb seksualnych. Trzecia – społeczna, czyli możliwość podtrzymywania więzi oraz relacji z innymi ludźmi.

Norma seksualna wyjaśnia, że człowiek ma prawo do podejmowania niezależnych decyzji dotyczących własnego ciała oraz zakresu i formy zachowań seksualnych pod warunkiem, że nie narusza praw innych ludzi a także ich wolności. Nie może stanowić również zagrożenia dla czyjegoś zdrowia i życia.

B - Gustav Klimt, Trzy okresy życia kobiety.

Seksualność kobiet w późnym wieku

U kobiet dla życia seksualnego w późnym wieku duże znaczenie mają zmiany biologiczne, które odbywają się podczas okresu menopauzalnego. Kluczowy jest hipoestrogenizm. Zaburzenie to wynika z utraty funkcji jajnika. Niedobór estrogenów przekłada się na zmiany zanikowe w skórze oraz błonach śluzowych zewnętrznych narządów płciowych i pochwy. Dochodzi do osłabienia ukrwienia tkanek okołopochwowych, które prowadzą do zaburzeń lubrykacji jak i atrofii gruczołów Bartholina. Dalsze zmiany polegają na redukcji zarówno rozmiaru jak i reaktywności łechtaczki. Sytuację dodatkowo komplikuje degradacja włókien kolagenowych, co może skutkować obniżeniem narządu rodnego i jego wypadaniem.

Opisane powyżej zmiany w obrębie układu rozrodczego mogą prowadzić do obniżenia oceny własnej atrakcyjności. Istnieje niebezpieczeństwo, że wprawi to w ruch błędne koło, które potencjalnie może być katalizatorem dla powstawania kolejnych dysfunkcji seksualnych, do których możemy zaliczyć na przykład hipoorgazmie, dyspareunie czy hipolibidemie.

Na zaburzenia seksualne mogą wpływać także normy panujące w danej społeczności. Powszechny wydaje się być pogląd, że kobiety w starszym wieku powinny zakończyć swoje aktywności seksualne. Presja społeczna prowadzić może do poczucia wstydu i umacniać osobę w szkodliwym przekonaniu o niepoprawności jej zachowań seksualnych. Należy również pamiętać, że zamieszkiwanie z rodziną czy w obrębie domu opieki nie ułatwia swobodnego spełniania potrzeb seksualnych.

Seksualność mężczyzn w późnym wieku

U mężczyzn w późnym wieku możemy zaobserwować szereg zmian w zakresie funkcji seksualnych. Część z nich jest łatwa do dostrzeżenia, jak trudności z ponowną erekcją w ciągu 24 godzin po ejakulacji, wydłużenie czasu reaktywności erekcyjnej czy zmniejszenie zasięgu wytrysku nasienia. Zdecydowanie trudniej uzyskać wgląd w zaburzenia czucia nadchodzącej ejakulacji czy kurczliwość mięśnia zwieracza odbytu w trakcie orgazmu.

Mniejszą uwagę zwracają uwarunkowania społeczne lub psychiczne, które często są podstawą dysfunkcji seksualnych. Jednym z mechanizmów wycofania się z aktywności seksualnej jest posiadanie partnerki domagającej się seksu. Zbyt duży nacisk na kopulację stawia takiego mężczyznę w ciężkim położeniu, co może prowadzić do obniżenia oceny siebie jako mężczyzny w związku z brakiem spełnienia oczekiwań partnerki, co z kolei może prowadzić do zaburzeń erekcji. Zwłaszcza u mężczyzn wykazujących się dużą uległością wobec partnerki, co finalnie może przełożyć się na Syndrom Starczego Załamania Seksualnego. SSZS polega na odczuwaniu wzmożonego cierpienia z powodu braku możliwości pogodzenia się ze spadkiem pożądania i podniecenia seksualnego na skutek pojawienia się dysfunkcji seksualnych.

C - Salvador Dali, Trwałość pamięci.

Zaburzenia seksualne w późnym wieku

W 2012 roku w Australii przeprowadzono badanie na grupie 3274 mężczyzn w wieku 75-95 lat, które ujawniły dwa główne zaburzenia seksualne. Z danych wynika, że 47,7% mężczyzn miało hipolibidemię, a 49,5% zaburzenia erekcji. Dane polskie obejmują populacje mężczyzn w wieku 60-70 lat i jako główne dolegliwości zostały zgłoszone: wytrysk przedwczesny (44,4%), zaburzenia erekcji (27,8%), hipolibidemia (23,5%).

Hipolibidemia polega na braku lub utracie pożądania seksualnego, co przejawia się zmniejszeniem zainteresowania tematami seksualnymi, myślenia o sprawach seksualnych, okresowym lub trwałym zubożeniem fantazji erotycznych i niewystępowaniem albo ograniczeniem potrzeb seksualnych. Stwierdza się ją u 41% mężczyzn w wieku 66-74 lat oraz u 53% kobiet w wieku 60-70 lat. Osoby dotknięte tym zaburzeniem nie posiadają somatycznej przyczyny dysfunkcji seksualnej, są zdolne do podniecenia i zadowolenia seksualnego, ale zainicjowanie kontaktu jest mniej prawdopodobne. Analizując problem pacjenta należy skupić się na dwóch głównych płaszczyznach – indywidualnej i partnerskiej.

Zagrożenia związane z życiem seksualnym

Aktywność seksualna w wieku pomenopauzalnym u par różnopłciowych, wiąże się z przeświadczeniem, że nie zachodzi potrzeba stosowania barierowych środków antykoncepcyjnych. Myślenie jest uproszczone i przebiega w osi: brak płodności u kobiety – brak potrzeby stosowania prezerwatyw. Zdecydowanie edukacja w tym zakresie pozwoliłaby na uniknięcie szeregu poważnych problemów zdrowotnych, zwłaszcza, że wiek nie chroni przed zakażeniem HIV. Lekarze błędnie jednak zakładają, że osoby starsze nie prowadzą aktywnego życia seksualnego. Skutki pominięcia ważnego pytania o aktywność seksualną pacjenta, może być opłakane w skutkach. Przykładem jest rozpoznanie zakażenia HIV w stadium objawowego AIDS, co zmniejsza szanse na skuteczne leczenie przedłużające życie. W raporcie przygotowanym przez ECDC z 2018 roku możemy przeczytać, że osoby powyżej 50 roku życia stanowią w Polsce około 10% nowych rozpoznań zakażenia HIV. Dla porównania, w Portugali odsetek ten sięga 30%.

D - Światowy dzień AIDS

Przebieg infekcji HIV w populacji osób starszych ma inną dynamikę niż wśród osób poniżej 65 roku życia. Obserwuje się szybsze tempo progresji do pełnoobjawowego AIDS. Dzieje się tak na skutek utraty limfocytów T CD4+ poprzez dwa procesy. Pierwszym z nich jest starzenie się układu immunologicznego. Drugi wynika bezpośrednio z biologicznych właściwości wirusa HIV.

Niestety skuteczność leczenia antyretrowirusowego (ART) jest ograniczona. Starsi pacjenci mimo osiągania wyższych współczynników adherencji nie odbudowują puli limfocytów CD4+ w sposób równie efektywny jak przedstawiciele populacji poniżej 35 roku życia. Przekłada się to na wyższe ryzyko ciężkiej infekcji oportunistycznej. Paradoksalnie jednak wolne tempo odbudowy układu immunologicznego ma jasną stronę, gdyż wiąże się z niższym ryzkiem zespołu rekonstrukcji immunologicznej. Należy wspomnieć, że wśród osób żyjących z HIV/AIDS częściej widuje się zespół kruchości i szacuje się, że występuje o 10 lat szybciej niż w przypadku osób seronegatywnych.

E - pixabay

Podsumowanie

Należy pamiętać, że zakaz kontaktów seksualnych dotyczy pacjentów z nieuregulowanym nadciśnieniem, kardiomiopatią, chorobą zastawkową umiarkowaną lub ciężką, niestabilną chorobą wieńcową oraz okres 2 tygodni po zawale mięśnia sercowego.

W zaleceniach dotyczących aktywności seksualnych u osób starszych należy wysunąć na pierwszy plan konieczność podejmowania regularnych kontaktów seksualnych - metody treningowe masturbacyjne czy partnerskie. Jest to istotne, gdyż abstynencja seksualna może prowadzić do szeregu zmian określanych jako Zespół Wdowca/Wdowy, gdzie przywrócenie funkcji seksualnych może być utrudnione.

Złożona etiologia zaburzeń seksualnych u osób starszych wymaga interdyscyplinarnego podejścia do chorego. Choroby sercowo-naczyniowe, endokrynologiczne, metaboliczne czy zaburzenia psychiczne mogą leżeć u podstawy problemu. We właściwej opiece należałoby pochylić się nad tymi jednostkami chorobowymi i określić, czy istnieje możliwość poprawienia funkcjonowania organizmu tak by dana osoba mogła ponownie cieszyć się aktywnością seksualną, co przełoży się na poprawę jej komfortu i jakości życia.

---

Źródła:

1. Horban A, Podlasin R, Cholewińska G, et al. Zasady opieki nad osobami zakażonymi HIV. Zalecenia PTN AIDS 2018.
2. European Centre for Disease Prevention and Control, WHO Regional Office for Europe. HIV/AIDS surveillance in Europe 2018 – 2017 data. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe; 2018.
3. Zakażenia HIV i AIDS – poradnik dla lekarzy, pod red. Gładysz A, Knysz B. Wrocław: Continuo 2014.
4. Seksuologia, pod red. Lew-Starowicz M, Lew-Starowicz Z, Skrzypulec-Plinta V. Warszawa: PZWL 2018.
5. Jakima S. Dysfunkcje seksualne – poradnik dla lekarzy. Warszawa: PZWL 2019.
6. Finogenow M, et al. Postawy wobec starzenia się i osób starszych. Pedagogika rodziny 2016; 6: 43-52.