A to ci historia! Dlaczego generał Anders ze swoją armią opuścił ZSRR?

                                                                    generał Władysław Anders

24 marca 1942 roku gen. Władysław Anders rozpoczął ewakuację armii na Bliski Wschód. Do listopada 1942 roku wysłano do Iranu ponad 115 tys. osób, w tym około 78,5 tys. żołnierzy oraz 37 tys. cywilów. Czy podjął słuszną decyzję? Na ile dzisiejsza wiedza pozwala nam odpowiedzieć na to pytanie? Historycy na ten temat mają podzielone zdanie, jedni uważają, że wyjście wojsk polskich ze Związku Radzieckiego było błędem, inni, że wielkim sukcesem generała Andersa. Na ile sam generał przyczynił się do tej ewakuacji? Bo chcieć to nie znaczy móc. Kto był prawdziwym autorem opuszczenia ZSRR i czy historia Polski po wojnie potoczyłaby się inaczej gdyby wojsko polskie tam zostało? Na te pytania nie znajdziemy jednoznacznych odpowiedzi. Możemy oczywiście puścić wodze fantazji, polemizować z historykami, zastanawiać się nad konsekwencjami tego czy innego czynu. Scenariusz tak naprawdę pisało życie, sytuacja geopolityczna i wielcy tego świata. Historia naszej armii tworzonej na sowieckiej ziemi bierze nie tyle początek w agresji Niemiec na Związek Radziecki, co w słabej kondycji Sowietów na polu walki i sprytnego działania angielskiego premiera. Stalin przyparty początkowo do muru przez niemiecką armię stał się pożądanym sojusznikiem dla osamotnionego Churchilla, który chciwym okiem ciągle spoglądał na wschód szukając tam koalicjanta. Dla Polaków wywiezionych w głąb Związku Radzieckiego po wrześniu 1939 roku błysnęła iskierka nadziei. Paradoksem było, że to dzięki największemu wrogowi Niemcom otworzyła się, choć przed niektórymi szansa wyrwania się od sowieckiej rzeczywistości - powolnej śmierci. Według ówczesnych szacunków na terenie Związku Radzieckiego mogło się znajdować i być więzionych około półtora miliona obywateli polskich, których Sikorski chciał ratować za wszelką cenę.

Kiedy Churchill zyskał sojusznika w postaci Stalina, Sikorski znalazł się miedzy młotem i kowadłem, wraz z Anglikami musiał rozpocząć negocjacje z Sowietami. Pragnął tym samym ocalić jak najwięcej polskich istnień na terenie ZSRR, ale rokowania te miały wielu przeciwników w polskim rządzie emigracyjnym. Twierdzili oni, że nie należy się układać z Sowietami. Mimo to rozmowy rozpoczęły się 5 lipca 1941 roku w Londynie i zakończyły się 30 lipca podpisaniem Układu Sikorski-Majski. Oba rządy miały się teraz wspierać w wojnie z Niemcami, a na terytorium ZSRR miała być tworzona Armia Polska pod zwierzchnictwem rządu polskiego, operacyjnie podlegająca Armii Czerwonej. Sprawa granic została odłożona na później. 12 sierpnia władze sowieckie ogłosiły amnestię, co do dziś wywołuje kontrowersję, bo amnestia to darowanie win i kar, a największą winą i karą było bycie obywatelem polskim za co ludzi zsyłano do obozów pracy, łagrów, w głąb tajgi na daleką Syberię, gdzie życie było niekończącym się koszmarem od którego mogła wybawić ich tylko śmierć. Pojawiła się jednak szansa i nadzieja dla tysięcy więzionych. Jakby nie oceniać Układu Sikorski–Majski trzeba było go podpisać chociażby dla ratowania obywateli polskich. Skalę ogromu cierpień jakie doznali Polacy w sowieckiej niewoli nie da się opisać, niewyobrażalne cierpienia wprost rysowały się na twarzach, a wygląd przybyłych do nowo tworzącej się armii wołał do wszystkich o krzywdach jakie doznali. Wiedział o tym naczelny wódz, zdawał sobie również sprawę z tego, że każdy dzień zwłoki przedłuża im cierpienia, którego doświadczył również mianowany na dowódcę polskiej armii generał Władysław Anders. Represje aparatu sowieckiego poznał on od środka przebywając w celi śmierci w więzieniu na Łubiance i tylko to, że był teraz potrzebny Sowietom uratowało mu życie.

                                          podpisanie Układu Sikorski-Majski

Zwalnianie Polaków z obozów jenieckich i obozów pracy rozpoczęło się już od 2 sierpnia. Nie czekając przystąpiono do organizacji polskiej armii. Stalin chciał, żeby już 1 października jedna dywizja osiągnęła zdolność bojową co było niewykonalne, bo jak można było tworzyć wojsko z ludzkich szkieletów. Jak tylko Polacy dowiedzieli się o tworzącej polskiej armii rozpoczynali wielką wędrówkę, przemierzali odległe rejony ZSRR niejednokrotnie napotykając opór ze strony radzieckiej. Nierzadko zwalniani byli tylko ludzie dla Sowietów bez wartości chorzy i słabi, a o zwolnieniach tak naprawdę decydowali komendanci łagrów czy obozów pracy. Osoby zgłaszające się do polskiej armii to były ludzkie wraki. „Stan ich fizyczny był opłakany, ale duch znakomity” wspominał generał Anders. Ci ludzie potrzebowali opieki medycznej i rekonwalescencji, dwa lata sowieckiej niewoli zrobiły spustoszenie nie tyle na ich psychice co na zdrowiu, a ilu z nich nie dotarło i nie przeżyło gehenny łagrów nigdy się nie dowiemy. Według polskich szacunków w obozach jenieckich znajdowało około 250 tysięcy żołnierzy, zwolniono zaledwie 25 tysięcy Polaków. To był wielki znak zapytania dla naszego dowództwa. Co stało się kadrą oficerską? Spędzało to sen z powiek nie tylko Andersowi, ale także Sikorskiemu. Los oficerów z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie owiany był tajemnicą, a na pytania o nich Stalin wzruszał ramionami i odpowiadał, że uciekli do Mandżurii. Zatrzymując się na chwilę przy tych powrotach możemy po części odpowiedzieć na tytułowe pytanie z perspektywy zwykłego polskiego obywatela. Odpowiedź jest prosta. Skala krzywd jakie doznali nie pozwalała im stanąć u boku Armii Czerwonej. Pragmatyzm polityków to jedno, ale dla człowieka upokorzonego i do cna zniszczonego przez sowiecki system wyjście ze Związku Radzieckiego było jedynym sposobem na ocalenie i walkę u boku aliantów o prawdziwą Polskę. Ci ludzie poznali bolszewicką Rosję i nie mieli co do tego złudzeń jak tak przygoda się dla nich skończy.


                                        Armia Andersa w ZSRR

Kontynuując opowieść o losach polskiej armii trzeba powiedzieć, że utworzone zostały cztery obozy mobilizacyjno-szkoleniowe w miejscowościach Tatiszczewo, Tockoje, Kołtubanka i Buzułuk. W dwóch pierwszych miały być tworzone dwie dywizje piechoty po 11 tysięcy żołnierzy. W Buzułuku była kwatera dowództwa i sztabu, zaś w Kołtubance grupa techniczna. Pomimo piętrzących się trudności Armia Polska rozwijała się i już w październiku 1941 roku miała około 40 tysięcy ludzi. Docelowo zaś miała liczyć 100 tysięcy. Oczywiście można by tu mnożyć rozliczne problemy na jakie natykał się generał Anders od nieprzychylnego stanowiska polskiego rządu przy rekrutacji, któremu przeciwstawił się słowami: „Odrzućmy wszystko, co nas dzieli, i bierzmy wszystko, co nas łączy w pracy i walce o niepodległość Polski” po kłopoty ze strony sowieckiej, która wraz z poprawieniem się jej sytuacji na froncie i co najważniejsze ignorowaniem sprawy polskiej przez państwa zachodnie, zaczęła interpretować na swój własny sposób Układ Sikorski-Majski. Między innymi strona sowiecka stwierdzała, że obywatelstwo polskie nie obejmuje Ukraińców ani Białorusinów mieszkających na terenach byłej II Rzeczpospolitej. Krytykował to ostro generał Anders i wbrew Rosjanom przyjmował wszystkich w szeregi polskiej armii, również Żydów. Nie można nie wspomnieć o warunkach panujących w polskich obozach, o żołnierzach kwaterujących w zimie w namiotach i ziemiankach przy kilkudziesięciu stopniowym mrozie, którzy sami musieli zadbać o otaczającą ich infrastrukturę. Brak butów był na porządku dziennym, ludzie chorowali. W szpitalu polowym temperatura spadała poniżej zera. Racje żywnościowe stopniowo były obcinane, na domiar złego dzielono je z ludnością cywilną, która przybywała wraz z żołnierzami, niejednokrotnie całymi rodzinami. Broń i wyposażenie docierało z opóźnieniem, zdążono wyposażyć zaledwie jedną dywizję, którą Stalin chciał wysłać na front. Nieugięta postawa generała Andersa nie dopuściła do tego, aby nasza dywizja miała posłużyć za mięso armatnie, odmowę Anders argumentował również tym, że Armia Polska powinna rozpocząć działania na wyznaczonym odcinku frontu w całości. Problemy naszych jednostek nie kończyły się jednak tylko na tym, zgodnie z ustaleniami zawartymi w lutym 1942 roku w Moskwie cała Armia Andersa przeniesiona została do Kirgizji i Uzbekistanu. Sześć polskich dywizji znalazło się w osobnych ośrodkach szkoleniowych, niestety był to nietrafiony wybór, ponieważ panował tam tyfus i dezynteria. Latem zaś przy wysokich temperaturach Polscy żołnierze cierpieli z powodu żółtaczki i malarii. Do sierpnia zachorowało około 50 tysięcy żołnierzy, w konsekwencji tych chorób zmarło zaś 3,5 tysiąca osób. Na domiar złego od kwietnia zostały zmniejszone racje żywnościowe, a o brakujące Polacy mieli się zwrócić do Brytyjczyków. Sytuacja stawała się ciężka, Anders zaproponował częściową ewakuację żołnierzy i ludności polskiej do Iranu, na którą Stalin wyraził zgodę, i tak ewakuowano od 24 marca do 5 kwietnia 1942 roku około 44 tysiące Polaków w tym około 10 tysięcy ludności cywilnej. Rekrutacja w Związku Radzieckim miała jednak trwać dalej. Na dzień 15 czerwca Armia Polska liczyła tam ponad 45 tysięcy żołnierzy, wtedy to Sowieci wstrzymali rekrutację mimo protestów Sikorskiego, który to zabiegał również u Churchilla o dostawy żywności i broni dla polskich żołnierzy w ZSRR. Czy przerwana rekrutacja przez Stalina i stanowisko brytyjskiego premiera to polityczna gra? Na ile otwarte zabiegi generała Andersa o ewakuację całości armii były skuteczne, możemy tylko przypuszczać. Karty w rzeczywistości rozdawał Stalin z Churchillem i to oni byli reżyserami Układu Sikorski-Majski, Polacy mogli się tylko nie zgodzić, ale chcąc cokolwiek jeszcze znaczyć musieli go podpisać. Sikorski zdawał sobie sprawę z ułomności jakie niesie ze sobą ten układ, ale wiedział, również co znaczy dla Polaków w sowieckiej niewoli. To był jedyny sposób, żeby ich uratować, zdawał sobie sprawę z tego, że każdy dzień zwłoki nie tylko przedłuża im cierpienia, ale niesie za sobą śmierć. Z perspektywy czasu wiemy ile dla Sowietów znaczą zobowiązania i jakby korzystnie dla strony polskiej ten układ nie wyglądał i tak by w przyszłości nic nie znaczył. Spróbujmy jednak chociaż po części odpowiedzieć na pytanie zawarte w tytule i na ile to zasługa generała Andersa, którego zabiegi zakończyły się pełną ewakuacją armii w sierpniu 1942 roku. Warto też zadać pytanie dlaczego nasz generał zrezygnował z dalszego poboru oraz formowania polskich jednostek w ZSRR? Czyżby nie widział możliwości ich użycia na froncie wschodnim? Być może był przekonany o klęsce Sowietów. Dlaczego jednak wbrew temu co mówił Sikorski zostawił tam jeszcze tylu polskich obywateli, choć trzeba przyznać, że dzięki układowi jaki Sikorski zawarł i sowieckiej amnestii sytuacja Polaków w Związku Radzieckim diametralnie zmieniła się na lepsze.


                         gen. Anders wśród żołnierzy uratowanych z radzieckich łagrów

Oczywiście to nie Anders wyprowadził nasze oddziały z ZSRR. Rozgrywającymi byli sojusznicy, to oni ustalali zasady gry pod dyktando obecnej sytuacji na frontach. Stalin zyskał sojuszników, był już na tyle pewny siebie i mocny, że spokojnie mógł pozbyć się polskiej armii w inny sposób. Początkowy plan samoistnego wykruszenie się polskich jednostek, które by rzucał sukcesywnie na najcięższe odcinki frontu spalił na panewce i to jest bezsprzeczna zasługa Andersa, który definitywnie się takim działaniom przeciwstawiał i to możemy potraktować za jedną z przyczyn, dla których Anders chciał opuścić Związek Radziecki. Szanował żołnierza, nie chciał go traktować ani posyłać do walki na sowiecki sposób. Stalin miał inną wizję powojennej Europy, w której Armia Andersa byłaby mu tylko kulą u nogi. Wcześniej czy później musiałby się jej pozbyć, lukę tę zresztą szybko zastąpił po roku Armią Berlinga całkowicie sobie podporządkowaną. Drugim rozgrywającym był premier Wielkiej Brytanii i to on tu grał pierwsze skrzypce, to jemu najbardziej zależało na polskim wojsku. Stalin pozbył się kłopotliwego Andersa, ale to za sprawą Churchilla, który go do tego przekonał. Sytuacja na Bliskim Wschodzie Brytyjczyków nie była wesoła i polskie dywizję mogły tam w tej sytuacji dużo znaczyć. Kłopoty w Iraku, możliwość utraty złóż ropy naftowej w Syrii, czołgi Rommla w Egipcie to wszystko składowe działań Churchilla. Dochodzi do tego brak masy żołnierskiej, to wszystko składa się na nasze pytanie dlaczego Polacy opuścili Związek Radziecki? Czym przekonał Churchill Stalina tego się zapewne się nie dowiemy, ale nie możemy tym umniejszyć roli sowieckiego przywódcy w pozbyciu się armii, która nie działałaby pod jego dyktando. Otrzymał on również do ręki olbrzymią kartę przetargową na przyszłość w postaci niefortunnego stwierdzenia Andersa zawartego w protokole, że: „(…) Rząd polski nie uważa za możliwe użycie na froncie radziecko-niemieckim, oddziałów polskich formowanych w ZSRR.” Tak pisali historię wielcy tego świata. Choć bardzo generał Anders chciał opuścić sowiecką ziemię nie ponosi on odpowiedzialności za taki bieg rzeczy. Być może był krótkowzrocznym politykiem, który początkowo nie wierzył w sukces Sowietów. Być może bał się. W więzieniu na Łubiance poznał prawdziwą sowiecką Rosję i zdawał sobie sprawę, że jego armia zanim dojdzie do Polski wcześniej zostanie unicestwiona na polu bitwy. Dla niego była to jedyna słuszna droga, być może dłuższa i trudniejsza, ale gdyby drugi front tak jak to planował Churchill otworzył się na Bałkanach Europa wyglądałaby dzisiaj inaczej i to nie generał Berling, a generał Anders wkroczyłby ze swoją armią zapewne do Polski w glorii chwały, ale to już zupełnie inna historia.

Źródła:
http://wiadomosci.dziennik.pl/historia/ksiazki/artykuly/512307,ii-korpus-armia-andersa-gen-wladyslaw-anders-wojsko-polskie-nkwd-palestyna-zydzi.html
https://kresy24.pl/decyzja-o-wyjsciu-armii-andersa-z-zsrs-byla-nieunikniona/
https://marucha.wordpress.com/2016/05/21/wyjscie-armii-andersa-z-zsrr-sukces-dzialan-churchila-i-andersa/
https://dorzeczy.pl/historia/63066/Bez-butow-do-Andersa.html
https://dzieje.pl/aktualnosci/ewakuacja-armii-polskiej-ze-zwiazku-sowieckiego

Zdjęcia pochodzą z:
https://cs.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_Anders
https://pl.wikipedia.org/wiki/Uk%C5%82ad_Sikorski%E2%80%93Majski
https://www.polskieradio.pl/8/2222/Artykul/686271,Artysci-generala-Andersa