Başarı Şansa mı Yoksa Yeteneğe mi Bağlı ?

Çoğu zaman şansa değil, çok çalışmamıza, zekamıza, yeteneklerimize bağladığımız başarılarımız için araştırmalar, insanların genelde orta düzeyde yetenekli ama çok şansa sahip olduklarını söylüyor. Peki bize göre yeteneklerimiz ve başarılarımız arasında doğru orantı varsa, neden zeki/yetenekli kişiler en zenginler değiller veya neden birçok zengin insan orta düzeyde zekaya/yeteneğe sahip?

Bilim insanları tarafından, bilgisayar simülasyonu ile yukarıdaki sorulara insanların verdiği cevaplara göre yapılan araştırmada, en çok başarı gösteren kişilerin en zekiler/yetenekliler değil, en şanslı olanlar olduğu ortaya çıktı. Araştırmacılar simülasyonda, değişik pozisyonlarda olan ve farklı yeteneklere sahip bin kişilik hayali bir oluşum düşünüp, onları şanslı ve şanssız olabilecekleri kimlerle tanıştıkları, aile, doğdukları yer gibi kendi kontrollerinde olmayan durumlara soktular. 

Herkesin 10 puanlık sermaye ile başladığı simülasyonda katılımcıların, yetenek, zeka, azim, gibi özellikleriyle tanımlanabilecek beceri seviyelerinin, önlerine gelen fırsatları sermayelerini yükseltmek için değerlendirme olasılığını etkilemesi gerekiyordu. 40 senelik bir yaşam süresini baz alan simülasyonun sonucunda, sermayenin çok yüksek bir kısmının az sayıda kişide toplandığı gözlemlendi. Yani sermaye/zenginlik dağılımı gerçek hayattakine benzer gelişti.

Genelde en çok yeteneğe sahip olanların en başarılılar olmasını bekleriz ama tam tersi olarak orta seviye/az yetenekli fakat çok şanslı kişilerin en başarılılar olduğunu görürüz. Araştırmadaki bilim insanlarından biri olan fizikçi Alessandro Pluchino:

Şans ile başarı arasında kesin bir bağlantı olduğunu gördük. Bireylerin yeteneği orta derecede olsa bile, bir dizi şanslı olayla karşılaşmaları başarılı olmalarını sağladı. Gerçek dünyada da aynı şeyi görüyoruz. Özel bir zekaya sahip olmadığını düşündüğümüz insanların, büyük başarı ve zenginlik elde ettiğinin örneklerine çok rastlıyoruz. Önünüze çıkan fırsatları değerlendirmek için elbette belli bir yetenek seviyesinin olması gerekir. Bu yetenek çok çalışmaktan zekaya kadar birçok özellikten kaynaklanabilir ama tek başına yetenek yeterli olmuyor. Simülasyonda, en üst düzeyde yetenekli olan insanların çok azının en başarılılar arasına girdiği görüldü.

Yenilikler veya icatlar gibi şeylerde girişimci potansiyeline sahip en yetenekli denilebilecek kişilere iyi fırsatlar sunabilecek olan bu araştırma sonuçları, sermaye/kaynak paylaşımında karar verenlere de yol gösterebilir. Araştırma ekibindeki bilim insanları, başarı sahibi kişileri ödüllendirme şeklimizi farklılaştırabilecek birçok alternatif de buldu. Mesela, çalıştığı firmada en çok satışa ulaşan personele prim ödemek yerine, herkese eşdeğer miktarda para verilmesi stratejisinin, uygulanan bilgisayar simülasyonunda liyakata dayalı (meritokratik) sistemden daha faydalı olduğu tespit edildi. Önceki performanslarına bakılmaksızın tesadüfen seçilmiş %25'lik bir kısma para verilmesi, daha çok insanın başarıya ulaşmasına sağladı. Araştırmadaki bilim insanlarından ekonomist Alesio Biondo:

Geçmişteki performans gelecekteki performans için garanti edilemez. Bu başarının nedeni yetenekten çok şansla ilgili ise, o zaman aslında şansı ödüllendirmiş oluyorsunuz.

Bunun toplum adına değişik sonuçlar ortaya çıkarabileceğini ve herkes için daha fazla imkan yaratabileceğini belirten, araştırmanın diğer bir bilim insanı fizikçi Andrea Rapisardi:

Eğitimin, sağlığın geliştirilmesi gerekir, bunların tümü bu projenin bir parçası. İnsanların genç yaştan itibaren şanslı olaylarla karşılaşmasını sağladığınızda, toplumdaki gizli yeteneklere ortaya çıkma fırsatı vermiş olursunuz.

Aslında makro ekonomik seviyede politika oluşturulması konusunda öneri vermenin yanında, zengin bir ailede ya da gelişmiş bir ülkede doğmak gibi şansı anlamanın kişisel faydaları da var. Çoğu zaman yaşantımızdaki bizi geri tutan faktörler çok daha fazla dikkatimizi çekebilir. Oysa bize faydası olmuş durumları, olayları, kişileri...vs çoğu zaman göz ardı etmişizdir. Neden olmasın, şans belki daha cömert olmamızı sağlayabilir. Farklı bir araştırmada, kişilerin kendilerini şanslı hissetmeleri halinde daha çok bağış yaptığı gözlemlenmiş. Mesela karşınızdakine şanslı olduğunu söylemektense şanslı oldukları bir anı hatırlamasını sağlamak, onu daha cömert yapabilir ve herkese faydası olabilecek şeylere daha fazla katkı sağlayabilir. Özetle, şansımızı artırmak için yapabileceğimiz şeyler mutlaka vardır. Yeni fırsatlara, tesadüfen tanışmalara ve rastgele muhabbetlere mümkün olandan çok daha fazla olanak yaratalım. Kendimizi kapatarak fırsatları veya şansı yakalamamız zor. Denemek bedava ;)