सड़नशवपुष्पं (राफ्लेसिया अर्नोल्डी): प्रकृतेः महत् रहस्यम्
सड़नशवपुष्पं (राफ्लेसिया अर्नोल्डी) विश्वस्य विचित्रतमेषु अद्भुतेषु च वनस्पतिषु अन्यतमम् अस्ति । मुख्यतया इन्डोनेशियादेशस्य वर्षावनेषु विशेषतः सुमात्रा-बोर्निओ-द्वीपेषु अयं दृश्यते । अयं पादपः अनेकविशिष्टगुणानां कारणात् वैज्ञानिकानां वनस्पतिशास्त्रज्ञानाञ्च रहस्यपूर्णः अध्ययनविषयः अस्ति ।
सड़्गं शवपुष्पं किम् ?
अधिकांशपुष्पाणां विपरीतम् राफ्लेसिया अर्नोल्डी इत्यस्य काण्डं, पत्रं, मूलमपि नास्ति । एषः परजीवी वनस्पतिः अस्ति यः द्राक्षाकुटुम्बस्य भागस्य टेट्रास्टिग्मा-बेलस्य उपरि आश्रितः अस्ति । अयं पादपः स्वस्य पोषणस्य आवश्यकतायाः कृते स्वस्य गृहस्थवनस्पतिम् आश्रितः भवति, यतः सः स्वयमेव प्रकाशसंश्लेषणं कर्तुं न शक्नोति ।
परन्तु अस्य पादपस्य बृहत्तमं वैशिष्ट्यं तस्य विशालं पुष्पम् अस्ति, यत् पृथिव्यां बृहत्तमं एकपुष्पम् इति कथ्यते । अस्य पुष्पस्य व्यासः ३ पादपर्यन्तं (९० से.मी.) यावत् वर्धयितुं शक्यते, तस्य भारः १५ पौण्ड् (७ किलोग्राम) यावत् भवति ।
किमर्थं "सड़्गशवपुष्पम्" इति उच्यते ?
अस्य पुष्पस्य पुष्पस्य दुर्गन्धस्य कारणेन अस्य कुख्यातं नाम प्राप्यते । एषः गन्धः सड़्गमांसस्य इव भवति, यः मक्षिकां भृङ्गं च क्षीणद्रव्यं प्रति आकर्षयति । लघुबिन्दवयुक्तस्य पुष्पस्य रक्तवर्णः सड़्गमांससदृशः भवति, अतः एव अयं पादपः परागणकर्तृन् आकर्षयति ।
जीवनचक्रं परागणं च
राफ्लेसिया आर्नोल्डी इत्यस्य जीवनचक्रं यथा विचित्रं तथा तस्य रूपम् अपि विचित्रम् अस्ति । तस्य गृहस्थवनस्पतिसङ्गतस्य अनन्तरं कतिपयान् मासान् वर्षाणि वा यावत् अङ्कुरस्य विकासः न भवति तावत् यावत् सुप्तः तिष्ठति । यदा अङ्कुरः उद्घाट्यते तदा पुष्पं केवलं कतिपयान् दिनानि (प्रायः ५ तः ७ दिवसान्) यावत् जीवति, ततः क्षीणं भवति ।
अस्य पादपस्य परागणः मुख्यतया मक्षिकाभिः कीटैः च भवति, परन्तु सफलः परागणः अतीव दुर्लभः भवति । अत एव अयं पादपः विलुप्तप्रायसूचौ अस्ति ।
पारिस्थितिकमहत्त्वं संरक्षणस्य च स्थितिः
यद्यपि अयं पादपः विचित्रः अद्वितीयः च अस्ति तथापि अस्य पारिस्थितिकीतन्त्रे महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति । वर्षावनानां पारिस्थितिकजटिलता तस्य परागणकर्तृभिः, आतिथ्यवनस्पतिभिः च सह तस्य सम्बन्धैः प्रकाशिता भवति । अधुना राफ्लेसिया आर्नोल्डी इति विलुप्तप्राय इति सूचीकृतम् अस्ति, यतः तस्य निवासस्थानं द्रुतगत्या नष्टं भवति ।
अस्याः दुर्लभजातेः रक्षणार्थं सुमात्रा-बोर्नियो-देशयोः वर्षावनानां रक्षणार्थं उपक्रमाः सन्ति, संरक्षणप्रयासाः प्रचलन्ति ।
सांस्कृतिकं महत्त्वम्
सड़्गं शवपुष्पं यत्र वर्धते तत्र तत्र सांस्कृतिकं महत्त्वं धारयति । इण्डोनेशिया-मलेशिया-देशयोः समृद्धस्य जैवविविधतायाः प्रतीकं मन्यते । अस्य अद्वितीयस्वभावस्य कारणात् पर्यटकानाम् आकर्षणकेन्द्रम् अपि अस्ति, ये वर्षावनेषु पदयात्राद्वारा अस्य पुष्पतां द्रष्टुं आगच्छन्ति ।
अन्तिमविचाराः
सड़्गं शवपुष्पं केवलं वनस्पतिविचित्रं न भवति, प्रकृतौ दृश्यमानस्य अविश्वसनीयविविधतायाः प्रतीकम् अस्ति । परिमाणात् दुर्गन्धपर्यन्तं प्राकृतिकजगतोः सौन्दर्यं विचित्रतां च प्रदर्शयति । वर्षावनानां कृते वर्धमानं संकटं भवति, अतः एतादृशानां अद्वितीयवनस्पतयः अस्तित्वं एतेषु महत्त्वपूर्णेषु पारिस्थितिकीतन्त्रेषु संरक्षणे वयं कियत् परिश्रमिणः स्मः इति विषये निर्भरं भवति ।